Jean A. Pirlot, Χάγη

Από το «ΕΥΡΩΠΗ: ΟΡΑΜΑ ΚΑΙ ΕΛΠΙΔΑ», μετάφραση: Αχιλλέας Γεροκωστόπουλος. Εκδ. Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα

Βερολίνο 1.5.1945. Η αρβύλα γλιστράει πάνω στο μάρμαρο που είναι ποτισμένο από την υγρασία και σκεπασμένο από παχύ στρώμα καπνιάς και σκόνης• ο λοχίας όμως βρίσκει, τελικά, στήριγμα σφίγγοντας ανάμεσα στα σκέλη του τη σκαλισμένη προεξοχή, που στολίζει το αέτωμα του κτηρίου. Ο ανθυπολοχαγός Μπέρεστ στηρίζει με το ένα χέρι το πόδι του λοχία, ενώ με το άλλο σπρώχνει προς τα πάνω την κόκκινη σημαία, που έχει πρόχειρα στηριχθεί σ’ ένα αυτοσχέδιο κοντάρι. Εκεί ψηλά, στη στέγη του Ράιχσταγκ, ο λοχίας καταλαμβάνεται παροδικά από ίλιγγο: σαν μέσα από ομίχλη, βλέπει κάτω ένα ακινητοποιημένο τροχιοδρομικό όχημα, που δεν είναι πια παρά άμορφος σωρός από σιδερικά• λίγο μακρύτερα, προς τα δεξιά στη γωνία, μια ερειπωμένη οικοδομή φαντάζει σαν χαίνουσα πληγή• στην έρημη λεωφόρο ένα τανκ διανοίγει το δρόμο του, κατευθυνόμενο στην Πύλη του Βρανδεβούργου…

«Ξετύλιξε περισσότερο τη σημαία• πρέπει να διακρίνεται καλά το σφυροδρέπανο!», φωνάζει ανυπόμονα ο φωτογράφος• «θαυμάσια έτσι! μείνε τώρα ακίνητος!». Είναι κατάκοπος,αλλά και ικανοποιημένος ο φωτογράφος. Χρειάστηκε να καταφύγει σε επικίνδυνες ακροβασίες ώσπου να βρεθεί η κατάλληλη οπτική γωνία για τη λήψη αυτής της φωτογραφίας, με την οποία απαθανατίζεται ένα ιστορικό γεγονός. Πράγματι, την προηγούμενη νύχτα η 150ή μεραρχία του σοβιετικού πεζικού κατέλαβε το Ράιχσταγκ, έπειτα από λυσσώδεις μάχες που κράτησαν όλη την ημέρα. Έχουν περάσει 5 χρόνια και 8 μήνες από τότε που άρχισε ο πόλεμος, με την εισβολή της Γερμανίας στην Πολωνία.

* * *

Χάγη, 5 Μαΐου 1945. Ρόττερνταμ, Χάγη, Άμστερνταμ: Τρεις πόλεις τόσο πυκνοκατοικημένες, ώστε να εμφανίζονται σαν μία και μόνη. Οι Ολλανδοί τις ονομάζουν «Ράντστάντ», που σημαίνει «η πόλη στο άκρο (της θάλασσας)». Από τις αρχές κιόλας του αιώνα, κάθε κοινότητα που αριθμούσε πάνω από 10.000 κατοίκους είχε υποχρεωθεί να εφαρμόσει ειδικό πολεοδομικό και ρυθμιστικό σχέδιο, για να διατηρηθεί η αρμονία ανάμεσα στους αστικούς οικισμούς και τους ήρεμους κυματισμούς του τοπίου. Αλλά οι Καναδοί στρατιώτες, που προελαύνουν τώρα, δεν μπορούν να φαντασθούν πόσο ήταν άλλοτε γραφική και χαρούμενη η ζωή εκεί, γιατί από το Ρόττερνταμ, που βομβαρδίστηκε ανελέητα, στις 14 Μαΐου 1940, δεν απομένουν άθικτες παρά λίγες μόνο συνοικίες.

Ντελφτ, Χάγη. Στους δρόμους, σ’ όλο το μήκος των καναλιών, επικρατεί ξέφρενη χαρά. Για πολλούς μήνες έμεινε το μέτωπο σταθεροποιημένο γύρω από το θύλακα, όπου βρισκόταν παγιδευμένη η 15η γερμανική στρατιά. Τις ψυχές βασάνιζε ανείπωτη αγωνία και όλοι περίμεναν με δέος την ώρα που θα γινόταν η τελική αναμέτρηση, η άγρια αιματοχυσία. Όλοι ανυπομονούσαν. «Τι κάνουν οι Καναδοί, οι Άγγλοι; Τι πρόκειται να κάμουν οι Γερμανοί;». Είχε μεσολαβήσει ένας βαρύς χειμώνας, μια περίοδος ανελέητης πείνας• άνθρωποι πέθαιναν από εξάντληση πάνω στα παγωμένα πεζοδρόμια• και για τα φέρετρα ακόμη έλειπε η απαραίτητη ξυλεία.

Ξαφνικά, την άνοιξη γίνεται το θαύμα. Οι Γερμανοί παραδίδονται! Ο ναύαρχος Νταίνιτς τους διέταξε να σταματήσουν κάθε αντίσταση, τελείωσε ο βραχνάς! Στους Καναδούς στρατιώτες δίνεται η ευκαιρία να διαπιστώσουν ότι ο λαός αυτός, βαθιά ποτισμένος από τον Καλβινισμό, δεν είναι πουριτανός• ξέρει να χαίρεται τη ζωή όταν μάλιστα βοηθιέται σ’ αυτό με μερικές φιάλες τζινέβρας, που έχουν διασωθεί σαν από θαύμα.

* * *

Ρενς, 7.5.1945. O στρατηγός Γιοντλ έχει τοποθετήσει, με ιδιαίτερη επιμέλεια, τα γάντια του μέσα στο πηλήκιο — φαίνεται πως είναι ο ασφαλέστερος τρόπος για να μη χαθούν. Κάθησε μπροστά στο τραπέζι, κρατώντας μετέωρο τον κονδυλοφόρο σαν να βρίσκεται σε συμβολαιογραφείο και θέλει να βεβαιωθεί ότι το κείμενο δεν περιέχει λάθη ή δεν κρύβει παγίδες. ; Όμως,το έγγραφο που πρέπει να υπογράψει ο στρατηγός Γιοντλ δεν είναι από κείνα που επιδέχονται διορθώσεις. Πρόκειται για την πράξη που προβλέπει την παράδοση, χωρίς όρους, των γερμανικών ένοπλων δυνάμεων, στο σύνολο τους.

Απέναντι, στην άλλη άκρη του τραπεζιού, έχει πάρει θέση ο Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, ο αρχιστράτηγος των συμμαχικών στρατευμάτων, που δεν φαντάζεται βέβαια ότι θα γίνει κάποτε πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής.

Την άλλη μέρα θα υπογραφεί από το στρατάρχη Κάιτελ, στο σοβιετικό στρατηγείο του Κάρλσχορστ — κοντά στο Βερολίνο — η οριστική πράξη της παράδοσης, παρουσία των στρατάρχη Ζούκωφ, του στρατάρχη της βρετανικής αεροπορίας Τένδερ, του Αμερικανού στρατηγού Σπατζ και του Γάλλου στρατηγού Ντελάτρ ντε Τασσινύ.

Θα χρειαστούν ακόμη σκληροί αγώνες, που θα κρατήσουν 5 μήνες, για να τερματισθούν οι εχθροπραξίες με την Ιαπωνία. Τότε μόνο θα λήξει ο πιο φρικώδης πόλεμος που γνώρισε ποτέ η ανθρώπινη ιστορία• θα έχει διαρκέσει 6 ολόκληρα χρόνια. Από τους βομβαρδισμούς, μέσα στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, στο βυθό των θαλασσών, πάνω στα χιόνια και στους πάγους, κάτω από τον καυτερό ήλιο της ερήμου ή μέσα στο υγρό μισόφωτο της ζούγκλας, πενήντα εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, τρία ακόμη εκατομμύρια εξαφανίσθηκαν.

Οι στρατιωτικοί τερμάτισαν τον πόλεμο πάνω σε μια Ευρώπη ερειπωμένη, μια Ευρώπη εξαθλιωμένη. Οδυνηρές πληγές έχουν ξεσχίσει τις καρδιές των ανθρώπων. Ορισμένοι δεν θα θεραπευθούν ποτέ απ’ αυτές.

* * *

Χάγη, 6 Μαΐου 1948. Εδώ πρόκειται να συνέλθει η «Διάσκεψη της Ευρώπης». Οι καλεσμένοι είναι οχτακόσιοι περίπου. Ύστερα από την ειρήνη των στρατηγών, έρχεται η ώρα της ειρήνης των πολιτών. Και μόνο το ότι συνέρχονται τόσες Ευρωπαϊκές προσωπικότητες μπορεί να θεωρείται πολιτικό γεγονός πρώτου μεγέθους• γεγονός που έχει μεγαλύτερη ακόμη σημασία γιατί οι δώδεκα πρωθυπουργοί, οι εξήντα υπουργοί και όλοι οι άλλοι κοινοβουλευτικοί, συνδικαλιστές, επιχειρηματίες, επιστήμονες, καλλιτέχνες, έρχονται να λάβουν μέρος στη διάσκεψη χωρίς επίσημη εντολή• δεν αντιπροσωπεύουν παρά τον εαυτό τους, είναι ελεύθεροι από κάθε δέσμευση. Αυτή η ελευθερία προσ-δίδει ιδιαίτερη βαρύτητα στην παρουσία τους.

Στο κέντρο της πόλης η «Μπίννενχοφ» (εσωτερική αυλή) είναι πάντα άψογη και πεντακάθαρη, γυαλισμένη όπως είναι γυαλισμένα και τα πεζοδρόμια. Εδώ γεννήθηκε η σημερινή πόλη, εδώ λειτουργεί ο πολιτικός εγκέφαλος της χώρας.

Στην αρχή δεν υπήρχε σ’ αυτή τη θέση παρά ένα απλό κυνηγετικό περίπτερο, όπου στις αρχές του 13ου αιώνα ερχόταν να αναπαυθεί ο Φλόρις ο IV, κόμης της Ολλανδίας, ύστερα από έφιππες εκδρομές στα δάση, τα χωράφια και τους αμμόλοφους. Αργότερα, ο γιος του Γου-λιέλμος διέταξε να σκαφτούν τάφροι και να χτιστούν τείχη γύρω από ένα μεγαλύτερο κτήριο, πραγματικό πύργο, που συμπληρώθηκε με τη μεγαλοπρεπή «Αίθουσα των Ιπποτών» από τον Φλόρις τον V. Έτσι, δημιουργήθηκε ο πρώτος οικισμός που είχε για κατοίκους εμπόρους και βιοτέχνες.

Οι σύνεδροι που περιδιαβάζουν για να γνωρίσουν την πόλη δεν έχουν την επιβλητική εμφάνιση των Ιπποτών του Χρυσόμαλλου Δέρατος, τους οποίους δεξιωνόταν εδώ πλουσιοπάροχα ο Φίλιππος της Βουργουνδίας, αλλά δέχονται ασμένως την επιβλητική επίδραση που ασκείται από τα παλιά κτήρια με τα μεγάλα γοτθικά παράθυρα.

Παρά την επιβλητικότητά της, η «Μπίννενχοφ» δεν είναι ένα πολυτελές και κομψό κτίσμα. Οι απέριττες προσόψεις των υπουργείων, της Κάτω και της Άνω Βουλής —δηλαδή του Κοινοβουλίου και της Γερουσίας— που πλαισιώνουν τη μεγάλη πλατεία, δίνουν την εντύπωση ότι προορισμός τους είναι να περιβάλλουν με σοβαρότητα και αξιοπρέπεια μια πολιτική παράδοση, πάνω στην οποία έχει επικαθήσει η πατίνα του χρόνου.

Η επιλογή του τόπου και του χώρου για τη σύγκληση της Διάσκεψης είναι ιδιαίτερα επιτυχής. Και αυτή ακόμη η διαδρομή που οδηγεί ως εδώ επηρεάζει αποφασιστικά πολλούς συνέδρους.

Από την πρώτη στιγμή, εντυπωσιάζει η φωτεινότητα που απλώνεται παντού και καλύπτει το τοπίο. Από τις Φλάνδρες ως το άκρο της Φρισλανδίας, ο ήλιος λάμπει χωρίς βιαιότητα• έχεις την εντύπωση ότι διυλίζεται μέσα στην ελαφριά καταχνιά, που αναδύεται από τη θάλασσα, τα κανάλια, τα απέραντα δέλτα τα οποία σχηματίζουν οι εκβολές του Εσκώ, του Μεύση, του Ρήνου… Και παράλληλα ο απαλός ορίζοντας —που χωρίς την παραμικρή εδαφική έξαρση— φαίνεται να αποδίδει πιστά την εικόνα του ήρεμου αυτού λαού, ήρεμου στην επιφάνεια γιατί και αυτός παρασύρεται συχνά από τα ανθρώπινα πάθη. Κάποτε ξεπροβάλλει ξαφνικά ένα κατάρτι, εκεί που πίστευε κανείς ότι θα δει ένα δένδρο. Κρυμμένο πίσω από τις καλαμιές, ένα σκάφος γλιστράει αθόρυβα πάνω στα ήσυχα νερά του καναλιού.

Ακολουθεί η έκπληξη από την εντυπωσιακή αντίθεση: Το Ρόττερνταμ σε πυρετώδη οικοδομικό οργασμό. Παντού εργοτάξια, μπετονιέρες, ανασκαμμένοι δρόμοι, σιδεροδοκοί μπηγμένες στο ποτισμένο από τα υπόγεια νερά έδαφος. Το κυβερνητικό πρόγραμμα συνοψίζεται σε δύο λέξεις: «Ανοικοδόμηση – ανανέωση». Τα γεγονότα φανερώνουν ότι η πρώτη λέξη αυτού του συνθήματος δεν είναι κενή από περιεχόμενο: ολόκληρη η οικονομία θεμελιώνεται πάνω στα δημόσια έργα και στις οικοδομές, προωθώντας έτσι την επαναδραστηριοποίηση της χώρας στο σύνολο της.

Αφού οι βομβαρδισμοί κατέστρεψαν τυφλά όλα τα παλιά σπίτια με τις τριγωνικές στέγες, η ευκαιρία είναι μοναδική για να χαραχθούν νέες οδικές αρτηρίες, να αναμορφωθούν ολόκληρες συνοικίες, να εκσυγχρονισθεί το λιμάνι, να χτιστούν πολυάριθμες εργατικές κατοικίες.

Σε απόσταση λίγων μόνο χιλιομέτρων βρίσκεται η Ντελφτ, ήρεμη και δραστήρια, στριμωγμένη κάπως ανάμεσα στο πολυμήχανο Ρόττερνταμ και την έντονα πολιτικοποιημένη Χάγη. Παράξενη, μικρή και γραφική πόλη που οφείλει τη φήμη της σε ένα χρώμα. Πρόκειται για το χρώμα των κυανών διακοσμήσεων, με τις οποίες εδώ και τέσσερις αιώνες εξιστορείται πάνω στη λευκή πορσελάνη η οικονομική, πολιτική και κοινωνική ζωή στις «Ηνωμένες Επαρχίες». Για πολλά χρόνια, οι παραστάσεις που στόλιζαν πλακάκια, πιατικά, αγγεία,εικόνιζαν αρειμάνιους στρατιώτες οπλισμένους με αρκεβούζια, πολυταξιδεμένους ναυτικούς, γραφικούς ανεμόμυλους. Αργότερα, από τα μέσα του 18ου αιώνα και πέρα, οι επιδέξιοι τεχνίτες άρχισαν να ζωγραφίζουν πάνω στα διάφορα αγγεία εξωτικά κινέζικα μοτίβα. Έτσι, ήταν δυνατόν να ικανοποιηθούν όλοι όσοι ζήλευαν τα λεπτά πορσελάνινα σκεύη που έφερναν από την Άπω Ανατολή οι Ολλανδοί θαλασσόλυκοι όταν επέστρεφαν στον τόπο τους.

Η πόλη προσφέρεται σήμερα για εγκατάσταση νέων βιομηχανιών, περισσότερο όμως προσελκύει με την ήρεμη χάρη της τον υπαλληλικό κόσμο που εργάζεται στο Ρόττερνταμ ή τη Χάγη και προτιμά να κατοικεί εδώ.

Πρόκειται για μια χώρα με κύρια χαρακτηριστικά την επιμονή και την ανεκτικότητα, την ευγένεια και το θάρρος• μια χώρα που θα πλουτίσει σύντομα χάρη στους ικανούς εμπόρους της. Εδώ παράγεται ένα θαυμάσιο βούτυρο, αλλά τα νοικοκυριά καταναλώνουν μόνο μαργαρίνη, γιατί όλο το βούτυρο προορίζεται για εξαγωγή. Χωρίς ψεύτικους κομπασμούς, οι Κάτω Χώρες παίρνουν πάλι βαθμιαία τη θέση τους ανάμεσα στο μεταπολεμικό κόσμο, έτσι ακριβώς όπως κατόρθωσαν να στήσουν μέσα στα κύματα ένα φράγμα 32 χιλιομέτρων και να αποσπάσουν από τη θάλασσα εκατοντάδες χιλιάδες στρέμματα εύφορης γης. Παρόμοιο επίτευγμα, προϊόν μελέτης και φαντασίας, αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση, για μια ήπειρο που βρίσκεται σε αναζήτηση του εαυτού της.

* * *

Πραγματικά, τα πάντα επέβαλλαν να οργανωθεί η Διάσκεψη της Ευρώπης στις Κάτω Χώρες. Ένα τέτοιο συνέδριο συγκαλούμενο στο Λονδίνο, το Παρίσι ή στη Βόννη θα είχε διαφορετική πολιτική σημασία. Χρειαζόταν ένα ουδέτερο έδαφος και ως τέτοιο προτιμήθηκε η Χάγη.

Είναι αλήθεια πως ο πόλεμος έληξε, αλλά η ειρήνη δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί. Οι οικονομίες ανασυγκροτούνται με βραδύ ρυθμό αντιμετωπίζοντας πολυάριθμες δυσκολίες: ο μηχανικός εξοπλισμός έχει παλιώσει, πολύ σπάνια μηχανήματα έχουν αρπαγεί από τους Γερμανούς, ο ανταγωνισμός με τα προϊόντα που έρχονται από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού είναι σκληρός, τα παλιά δίκτυα συναλλαγών αποκαθίστανται με δυσκολία.

Η ευρωπαϊκή κοινωνία δεν βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση. Η ομοψυχία που επικράτησε σ’ όλες τις χώρες την ώρα της απελευθερώ-σεως υπήρξε παροδική. Έγιναν εκκαθαρίσεις λογαριασμών — όχι μόνο με τους άνδρες και τις γυναίκες που ήταν ένοχοι ή ύποπτοι για συνεργασία με τον εχθρό. Κάθε πολιτικό κόμμα εξακολουθεί να κατη-γορεί το αντίπαλό του ότι υπήρξε ο κύριος υπεύθυνος για τη συμφορά ή άβουλος συνεργός σ’ αυτή.

Ακόμη και στις Κάτω Χώρες δεν λείπουν οι πικρίες και αντιδικίες. «Η κυβέρνηση υποσχέθηκε την ανοικοδόμηση και ανανέωση. Η ανοικοδόμηση γίνεται, βέβαια, και πλουτίζουν οι εργολάβοι• δεν βλέπουμε όμως πουθενά την ανανέωση». Αυτές οι φράσεις ακούγονται συχνά από τους προοδευτικούς. Αλλά και η βασίλισσα Βιλελμίνη δεν γλιτώνει από την κριτική ορισμένων, που της καταλογίζουν ότι δεν έμεινε κοντά στο λαό της κατά τον πόλεμο. Στο Βέλγιο η κατηγορία αντιστρέφεται και ο βασιλιάς Λεοπόλδος ο 3ος δέχεται μύδρους, διότι δεν πήγε στο Λονδίνο ή το Κογκό, για να συνεχίσει απ’ εκεί τον αγώνα.

* * *

Το γεγονός ότι επιχειρείται, τρία μόλις χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, η συγκέντρωση από 25 διαφορετικές χώρες 750 Ευρωπαίων πρέπει να θεωρηθεί πραγματικός άθλος. Για να σημειώσει την επιδιωκόμενη επιτυχία παρόμοιο εγχείρημα, ήταν επιβεβλημένο να κληθούν όλες οι ευρωπαϊκές χώρες, τόσο οι νικήτριες όσο και οι ηττημένες της πρόσφατης παγκόσμιας σύρραξης. Έπρεπε επίσης να προσέλθουν από κάθε χώρα πολιτικές προσωπικότητες, έστω και αν τις χώριζαν ιδεολογικές διαφορές και ανταγωνισμοί για την κατάληψη της εξουσίας. Τι το κοινό μπορούσε να υπάρχει ανάμεσα στο Βέλγο συνδικαλιστή Πωλ Φινέ και το Βρετανό εφοπλιστή σερ Άλαν Άντερσον; Τι ήταν δυνατόν να συνδέσει το Γάλλο υπουργό των Παλαιών Πολεμιστών Φρανσουά Μιττεράν με τον αιδεσιμώτατο Γκόρντον Χάννον, Ιρλανδό αρχιδιάκονο του Ράθμορ; Υπάρχει όμως πάντοτε η δυνατότητα να βρεθεί τρόπος συνεννοήσεως ανάμεσα σε ανθρώπους με διαφορετικές νοοτροπίες και επιδιώξεις, αρκεί μόνο να παραμεριστούν οι προκαταλήψεις ή οι υστεροβουλίες. Δεν είναι, βέβαια, εύκολο να ξεχαστούν από τους τριάντα Γάλλους βουλευτές, τους δέκα Δανούς συναδέλφους τους, τους τόσους άλλους από τις υπόλοιπες χώρες, οι κομματικές αντιθέσεις και διαμάχες τους.

Πικρή εμπειρία είχε αποκτήσει σχετικά ο Ρίχαρντ Κουντενχόβε-Καλέργης, την εποχή της εξορίας του κατά τη διάρκεια του πολέμου, όταν προσπαθούσε να πετύχει την επίσημη εκπροσώπηση της Αυστρίας, στο πλευρό των Συμμάχων. Ο Τσώρτσιλ του είχε τότε διαμηνύσει: «Είμαι πρόθυμος να υποστηρίξω τις προσπάθειες σας, αν εξασφαλίσετε τη συγκατάθεση των πιο σημαντικών ομάδων που έχουν συγκροτήσει οι εξόριστοι συμπατριώτες σας». Ατυχώς, ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους αρχηγούς των εξορίστων, εξακολουθούσε να είναι ιδιαίτερα έντονος και οξύς. Παρά την καταστροφή, παρά την ανέλπιστη ευκαιρία να βρεθούν στο πλευρό των νικητών όταν θα σήμαινε η ώρα της νίκης, οι Αυστριακοί δεν είχαν κατορθώσει να ομονοήσουν. Όπως θυμόταν με πικρία ο κόμης Κουντενχόβε-Καλέργης, οι καθολικοί κατηγορούσαν τους σοσιαλιστές ότι είχαν ευνοήσει το «Ανσλούς» (την ένωση Αυστρίας και Γερμανίας), διότι απέβλεπαν σε μια μεταπολεμική σοσιαλιστική Γερμανία• οι σοσιαλιστές δεν συγχωρούσαν στους Χριστιανο-σοσιαλιστές την ανοχή τους απέναντι στο αυταρχικό καθεστώς του καγκελάριου Ντόλφους και τις ερωτοτροπίες τους με το φασισμό.

* * *

Αλλά μήπως και ο ίδιος ο Τσώρτσιλ, ο πιο επιφανής από τους καλεσμένους στη Διάσκεψη της Ευρώπης και πρόεδρός της, δεν βρίσκεται στο επίκεντρο μιας τέτοιας πολιτικής θύελλας; Στις βουλευτικές εκλογές του 1945 ηττήθηκε οικτρά, ποιος; ο αδάμαστος αγωνιστής, ο πρωθυπουργός των δραματικών ημερών. Αναγκάστηκε να παραδώσει στον Εργατικό Κλήμεντ Άττλυ το πρωθυπουργικό μέγαρο που βρίσκεται στον αριθμό 10 ενός μικρού και σκοτεινού δρόμου —της Ντάουνινγκ στρητ. Ο Τσώρτσιλ όμως διατήρησε για την παράταξή του την πλειοψηφία στη Βουλή των Λόρδων. Έτσι, η Εργατική Κυβέρνηση αντιμετωπίζει στο πρόσωπό του έναν επίφοβο αντίπαλο, που γίνεται ακόμη πιο επικίνδυνος με τη μαχητική παρουσία του στη Βουλή των Κοινοτήτων, όπου είναι Αρχηγός της Αντιπολιτεύσεως — ιδιότητα που το αγγλικό κοινοβουλευτικό σύστημα αναγνωρίζει ως θεσμικό αξίωμα.

Οι Εργατικοί, που είναι αντίθετοι στη σύγκληση της Διασκέψεως, έχουν πρόσθετο λόγο γι’ αυτό, διότι δεν θέλουν να συμβάλλουν στην προβολή του τόσο δυναμικού πολιτικού αντιπάλου τους, που μαζί με τα άλλα είναι παράφορος, υποκείμενος πάντα στις παρομοιώδεις εκρήξεις θυμού. Ο Ρίχαρντ Κουντενχόβε-Καλέργης, μέλος της Ευρωπαϊκής Κοινοβουλευτικής Ενώσεως, γνώρισε μια απ’ αυτές όταν ρώτησε κάποτε τον Τσώρτσιλ: «Γιατί να μην απαλλαγείτε από τις ευθύνες του αρχηγού της Αντιπολιτεύσεως; Θα είχατε έτσι τη δυνατότητα να αφοσιωθείτε απερίσπαστα στην ευρωπαϊκή υπόθεση».

Η απάντηση ήταν κατηγορηματική και σε έντονο ύφος: «Είστε ξένος και δεν μπορείτε να καταλάβετε• θεωρώ ότι έχω επιτακτική υποχρέωση να απαλλάξω τη χώρα μου από τη σημερινή κυβέρνηση της! Και αν βρισκόμουν στην ανάγκη να κάμω επιλογή ανάμεσα σ’ αυτή την αποστολή και στη συμβολή μου για την πραγματοποίηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης, θα εγκατέλειπα χωρίς δισταγμό την τελευταία!».

Ο Κουντενχόβε προτίμησε να αλλάξει θέμα μη θέλοντας να ερεθίσει περισσότερο τον άνθρωπο, που ήταν ο κύριος υποστηρικτής του. Όμως το πρόβλημα της συμμετοχής των Εργατικών στη Διάσκεψη έμενε χωρίς λύση. Ο Τσώρτσιλ είχε ελπίσει πρόσκαιρα πως θα κατόρθωνε να πείσει τον Αττλυ, που υπήρξε στενός και πιστός συνεργάτης του στην κυβέρνηση συνασπισμού σ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου. Ο Αττλυ είχε ο ίδιος δηλώσει τότε: «Europe must federate or perish» («η Ευρώπη πρέπει να ενωθεί ομοσπονδιακά ή να καταστραφεί»). Αλλά και ο Έρνεστ Μπέβιν, επικεφαλής του Φόρεϊν Όφφις, είχε γρήγορα διαπιστώσει την επιτακτική ανάγκη για καλύτερο συντονισμό όλων των δυνάμεων στην Ευρώπη. Πρόσφατα ακόμη, τον Ιανουάριο του 1948, απογοητευμένος από την αποτυχία μιας διάσκεψης των «Τεσσάρων Μεγάλων» (ΗΠΑ, Σοβιετική Ένωση, Μεγάλη Βρετανία και Γαλλία) και ανήσυχος από τα πρώτα παγωμένα ρεύματα του ψυχρού πολέμου, ο Μπέβιν είχε εκφραστεί ευνοϊκά για την «ιδέα της ενότητας της Ευρώπης».

Οι καιροί είναι πρόσφοροι για να σταθεροποιηθεί η Δυτική Ευρώπη, είχε πει τότε, προκαλώντας τα χειροκροτήματα των συναδέλφων του, από το Βέλγιο, την Ιταλία και τη Γαλλία.

Όμως, το «ναι» στην Ευρώπη ακολουθήθηκε στη συνέχεια από ένα «όχι» στον Τσώρτσιλ.

Η υπόθεση πήρε πολύ γρήγορα διεθνείς διαστάσεις. Ακόμη και στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο πασίγνωστος πολιτικός αρθρογράφος Γουώλτερ Λίππμαν προσπάθησε να δώσει μια εξήγηση, υποστηρίζοντας ότι οι Εργατικοί οπαδοί της διευθυνόμενης οικονομίας δύσκολα θα μπορούσαν να δεχθούν ανάμιξη ξένων κυβερνήσεων στην οικονομική ζωή του έθνους. Είναι αναμφισβήτητο ότι το σχόλιο απέδιδε σωστά τις θέσεις των εργατικών οικονομολόγων, αλλά η άποψή τους αυτή ήταν οπωσδήποτε δεκτική αναθεωρήσεως. Τι ωφελούσε ο προγραμματισμός της οικονομίας σε μια μόνο χώρα, όταν μια ολόκληρη ήπειρος βρισκόταν δηωμένη και κατεστραμμένη; Αντίθετα, οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές για συνεννόηση, συνεργασία και συντονισμό των προσπαθειών.

Για να δελεαστούν οι Εργατικοί και να αλλάξουν γνώμη έγιναν αλλεπάλληλα διαβήματα, που όμως υπήρξαν μάταια. Στην αρχή, ο Τσώρτσιλ έστειλε στον Αττλυ επιστολή στην οποία υπογράμμιζε ότι στη Διάσκεψη της Χάγης θα μετείχε μεγάλος αριθμός από σοσιαλιστές. Ο Άττλυ απέφυγε να πάρει απόφαση και ανέθεσε την εξέταση του θέματος στον Σίνγουελλ, που ήταν πρόεδρος του εκτελεστικού γραφείου του Εργατικού Κόμματος. Αλλά η απάντηση του Σίνγουελλ ήταν αρνητική. Το εκτελεστικό γραφείο επέτρεπε στους Εργατικούς να λάβουν μέρος στη Διάσκεψη της Ευρώπης. Και ο Σίνγουελλ προβάλλει σαν επιχείρημα «ότι η ευρωπαϊκή ενότητα είναι υπόθεση τόσο σοβαρή, ώστε δεν επιτρέπεται να την εμπιστευτεί κανείς σε προσωπικότητες που δεν είναι όσο θα έπρεπε αντιπροσωπευτικές και έχουν επιλεγεί σύμφωνα με άγνωστη διαδικασία».

Η Σοσιαλιστική Διεθνής ασκεί και αυτή μεγάλη πίεση. Συγκεκριμένα, το Μάρτιο ο Γκυ Μολλέ είχε υποδείξει σε δωδεκάδα αδελφών κομμάτων την ανάγκη να εξαπολυθεί μεγάλη εκστρατεία με στόχο την κινητοποίηση της σοσιαλιστικής κοινής γνώμης και την καταβολή κάθε δυνατής προσπάθειας για να περιέλθει η ηγεσία του διαγραφόμενου κινήματος στους σοσιαλιστές. Οι Εργατικοί όμως ματαίωσαν την πρωτοβουλία του Γάλλου συναδέλφου τους και ζήτησαν να πραγματοποιηθεί άλλη συγκέντρωση με θέμα «καθορισμός της πολιτικής που πρέπει να ακολουθηθεί και συνδυασμός των ενεργειών για την πραγματοποίηση των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης». Η προταθείσα συγκέντρωση γίνεται στο Παρίσι τον Απρίλιο. Εκεί εμφανίζεται και ο Λεόν Μπλουμ, αλλά και οι προσπάθειες της τόσο επιβλητικής αυτής φυσιογνωμίας του γαλλικού σοσιαλισμού είναι ελάχιστα αποδοτικές.

«Κάνετε λάθος πηγαίνοντας στη Χάγη», παρατηρούν οι Εργατικοί• «θα πνιγείτε από το κύμα των συντηρητικών προσωπικοτήτων. Και βέβαια επιβάλλεται να δημιουργήσουμε την καινούργια Ευρώπη, μια Ευρώπη όμως που θα καθοδηγείται από τους σοσιαλιστές. Η Χάγη δεν είναι η κατάλληλη αφετηρία».

Στο επιχείρημα αυτό αντιτείνεται: «Το εκλογικό σύστημά σας επιτρέπει την εναλλαγή στην εξουσία των κομμάτων, οπότε ένα από αυτά αναλαμβάνει να κυβερνήσει μόνο του τη χώρα. Εμείς όμως στην Ευρώπη διδαχθήκαμε, αντίθετα, να συνθέτουμε και να μοιραζόμαστε την εξουσία αν θέλουμε να μετάσχουμε στην Κυβέρνηση. Θα πάμε στη Χάγη, θα ακούσουμε τις απόψεις των συντηρητικών και θα διακηρύξουμε αποφασιστικά τις δικές μας».

Ο ρεαλισμός, τέχνη αποκλειστικά βρετανική, δεν αποτελεί την κύρια αρετή των Εργατικών και ειδικότερα όταν η πραγματικότητα εμφανίζεται καπνίζοντας το τσωρτσιλικό πούρο.

* * *

— Τέλος πάντων, ο Τσώρτσιλ υποστηρίζει την εξωτερική πολιτική σας — επιμένει ο οργανωτικός γραμματέας της Διασκέψεως Ζοζέφ Ρέτινγκερ, προσπαθώντας να πείσει τον Έρνεστ Μπέβιν. Αν δεν απατώμαι, αυτός ο συντηρητικός πορεύεται μαζί σας στη Βουλή των Κοινοτήτων, για τα διεθνή ζητήματα. Δεν ζητώ από τους Εργατικούς να υιοθετήσουν στη Χάγη τις απόψεις του Τσώρτσιλ, αλλά να είναι παρόντες και να εκφράσουν τις δικές τους αντιλήψεις.

Έχουν περάσει κιόλας δύο ώρες και ο Ρέτινγκερ εξακολουθεί να αγωνίζεται για να μεταπείσει τον Μπέβιν, ο οποίος αρχίζει να ανυπομονεί. Τα επιχειρήματά του, άλλωστε, γίνονται όλο και ασθενέστερα, καθώς περνάει ο καιρός και συνεχίζεται ο διάλογος.

— Προβλέπω ότι η προσωπικότητα του Τσώρτσιλ θα κυριαρχήσει στη Διάσκεψη…

— Στείλτε τότε τον σερ Στάφφορντ Κριπς. Ο υπουργός σας για τις Οικονομικές Υποθέσεις εμπνέει παντού σεβασμό και διαθέτει όλα τα προσόντα για να ισοφαρίσει την επιρροή του Τσώρτσιλ…

— Ναι, αλλά… . .

— Τότε γιατί δεν πάτε ο ίδιος;

Αντί για απάντηση ο Μπέβιν κουνάει το κεφάλι• καθώς φαίνεται, κρίνει —σωστά άλλωστε— ότι δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την τεράστια δημοτικότητα που έχει αποκτήσει ο επίφοβος αντίπαλος.

Και όμως, στη σημαιοστόλιστη Χάγη οι λίγοι Εργατικοί βουλευτές, που εμφανίζονται εκεί, γίνονται δεκτοί με ζωηρές εκδηλώσεις χαράς. Ανάμεσα στους 27 που είχαν το θάρρος να αψηφίσουν την απαγόρευση βρίσκονται οι Κιμ Μακκέυ, Γκόρντον Λανγκ, Ρίτσαρντ Στόουκς, Χιου Ντέλαρτζυ και οι αδελφοί Τζων και Χένρυ Χάυντ. Όλοι θα επιτιμηθούν αυστηρά για την ανυπακοή όταν θα επιστρέψουν στην Αγγλία.

* * *

Τα μέλη της οργανωτικής επιτροπής για τη Διάσκεψη κατακλύζονται από πληθώρα μεγάλων και μικρών προβλημάτων:

— Οι κινηματογραφιστές για τα επίκαιρα ρωτούν αν υπάρχει κίνδυνος να διακοπεί το ηλεκτρικό ρεύμα.

— Εμφανίστηκαν την τελευταία ώρα δύο Ιταλοί δημοσιογράφοι που ζητούν δωμάτιο.

— Καθώς φαίνεται, επίκειται η άφιξη αντιπροσωπείας από την Ισπανία. Τι πρέπει να γίνει;

— Έχουμε πια αποφασίσει να μη δεχτούμε αντιπροσώπους που προέρχονται από τη χώρα του Φράνκο. Ξέρουν άραγε ότι στην πολιτιστική επιτροπή θα προεδρεύσει ο Σαλβαντόρ ντε Μανταριάγκα; Πρέπει να αρνηθούμε τη συμμετοχή τους. Καλά θα κάνουμε να τους προειδοποιήσουμε για να προλάβουμε δυσάρεστες εξηγήσεις.

— Σωστά! Υπάρχει όμως και ένας Ισπανός Ρεπουμπλικάνος, που ζητάει δελτίο συμμετοχής. Ισχυρίζεται πως έλαβε μέρος στον εμφύλιο πόλεμο και ήλθε επίτηδες στη Χάγη από το Μαρρακές.

— Πέστε του την αλήθεια• απλούστατα, δεν μένουν πια διαθέσιμα δωμάτια. Είχαμε προβλέψει την παρουσία 750 αντιπροσώπων και θα ξεπεράσουμε τους 800. Περιμέναμε 150 δημοσιογράφους και μας ήλθαν 250!

* * *

Απομονωμένοι σε άλλο γραφείο, οι υπεύθυνοι για τα οικονομικά της Διασκέψεως κάνουν τους λογαριασμούς τους και κατέχονται από άγχος:

— Έπρεπε να είχαμε συγκεντρώσει 40.000 λίρες στερλίνες και αντί για το ποσό αυτό υπάρχουν μόνο 36.000, παρατηρεί ο Κάας Συπερστέιγν, απευθυνόμενος στο γερουσιαστή Κέρστενς.

— Ας πετύχει η Διάσκεψη και δεν πειράζει αν χρεωθούμε λίγο.

— Δεν καταλαβαίνω γιατί προσπαθείς να μου προκαλείς εφιάλτες, αστειεύεται ο Κ. Βισίλ που έχει ξεμανικωθεί• έμεινα τρεις νύχτες άυπνος και προβλέπω ότι θα περάσω και την αποψινή στο πόδι. Μπροστά στα ορθάνοιχτα μάτια μου, λίρες, φράγκα, κορόνες, φιορίνια, μάρκα, λιρέτες σέρνουν τον τρελό χορό τους. Πότε θα καθιερωθεί επιτέλους μια μοναδική ευρωπαϊκή νομισματική μονάδα;

Ήταν εξάλλου κοινό μυστικό ότι πολλές από τις καλεσμένες προσωπικότητες δεν είχαν καλά-καλά τα στοιχειώδη οικονομικά μέσα για να καλύψουν τα έξοδα της διαμονής τους. Αλλά και εκείνοι που διέθε-ταν χρήματα συναντούσαν απροσδόκητες δυσκολίες για να τα ανταλ-λάξουν.

Το πρόβλημα της στεγάσεως δεν ήταν λιγότερο προβληματικό. Δεν είχε κατορθωθεί να βρεθούν μέσα στη Χάγη τα απαιτούμενα για τους καλεσμένους 750 δωμάτια. Για πολλούς εξασφαλίστηκε τελικά στέγη σε μέρη που απείχαν πολλές φορές και τριάντα χιλιόμετρα από την πόλη. Κανένας όμως δεν παραπονέθηκε γι’ αυτό. Η εξαίρετη ολλανδική οργάνωση έκαμε πραγματικά θαύματα για να εξασφαλίσει σε όλους φιλόξενη υποδοχή.

* * *

Ο σερ Ουίνστον Τσώρτσιλ και η σύζυγος του είναι απόψε καλεσμένοι της βασίλισσας των Κάτω Χωρών Βιλελμίνης. Ανήκουν στην ίδια γενιά, τους ενώνουν δεσμοί που δύσκολα καθορίζονται, αλλά έχουν σίγουρα γεννηθεί μέσα στις δύσκολες και σκοτεινές ημέρες του πολέμου. Η βασίλισσα έχει κιόλας πάρει την απόφαση ν’ απαλλαγεί από το βαρύ φορτίο της εξουσίας, ενώ ο σερ Ουίνστον —λόρδος φύλακας των πέντε λιμανιών και αρχηγός της αξιωματικής αντιπολιτεύσεως— δεν σκέφτεται καθόλου να στερηθεί τις αμφίβολες χαρές που του προσφέρει η πολιτική.

* * *

Στους δρόμους της Χάγης, στο ξενοδοχείο, στα εστιατόρια γίνονται συνεχώς συναντήσεις με τις οποίες ανανεώνονται παλιές γνωριμίες. Η ατμόσφαιρα είναι γιορταστική και γεμάτη από χαρούμενη διέγερση. Όλοι κατέχονται από έντονη περιέργεια και εκδηλώνουν έκπληξη και απορία. Δεν καταλαβαίνουν πώς μπορεί η Ευρώπη, παρά τις τρομερές δοκιμασίες που γνώρισε, να διαθέτει πάντα αυτόν τον πλούτο από τόσους επιφανείς άνδρες, από τόσες αξιόλογες γυναίκες. Δεν μπορούν να εξηγήσουν πώς συμβαίνει, ώστε όλες αυτές οι έξοχες προσωπικότητες να δέχτηκαν να υποβληθούν στις ταλαιπωρίες του δύσκολου ταξιδιού, να θυσιάσουν τρεις ολόκληρες μέρες από τον πολύτιμο χρόνο τους για χάρη μιας παμπάλαιας ουτοπίας.

Και διάλογοι σαν τον επόμενο είναι στην ημερήσια διάταξη:

— Φαίνεται ότι βρίσκεται εδώ ο συγγραφέας Τσαρλς Μόργκαν Μήπως ξέρετε σε ποιο ξενοδοχείο μένει;

— Δεν έμαθα. Είδα όμως τον Ρεϋμόν Αρόν• δεν ξέρω αν ήλθε με την ιδιότητα του δημοσιογράφου, του κοινωνιολόγου ή του ιστορικού.

— Είναι προσωπικότητα που συγκεντρώνει επάξια και τις τρεις ιδιότητες. Αλλά επιτρέψτε μου να σας γνωρίσω με το γλύπτη Πωλ Λαντόβσκι βρίσκεται εκεί και συζητάει με τον Ετιέν Ζιλσόν της Γαλλικής Ακαδημίας.

— Έχω την εντύπωση ότι αυτή η Διάσκεψη είναι ανδρική υπόθεση.

— Κάνετε λάθος. Φτάνοντας συνάντησα την Ελέν ντε Λιπκόβσκι, της Γαλλικής Ομοσπονδίας Ομήρων και φυλακισθέντων, συνοδευόμενη από την Ζιλμπέρτ Μπροσσολέτ, τη χήρα του γνωστού Γάλλου αντιστασιακού.

— Μιλάτε για κείνον που ρίχτηκε από το παράθυρο για να μην ομολογήσει;

— Γι’ αυτόν. Θαυμάζω αυτές τις γυναίκες που δεν δίστασαν να έλθουν εδώ, καίτοι ήξεραν ότι δεν θα απέφευγαν να συναντήσουν Γερμανούς. Σημείωσα επίσης την παρουσία των Ζερμαίν Πεϋρόλ, Κλαιρ Σωντιέ, Ζερμαίν Κελλερσίν και της κόμισσας Ζαν ντε Λυζαννέ• δεν πρέπει όμως να παραλείψω την κυρία Ιμπέρ και τη δεσποινίδα Τρενκιέ. Όλες είναι γυναίκες με έξοχη δράση και έχουν διακριθεί πάντοτε για το θάρρος και την τόλμη τους. Δεν είδα όμως καμιά γυναίκα στην αυστριακή αντιπροσωπεία, αντίθετα στη δανική μετέχει η Μποντίλ Μπεγκτρούπ, πασίγνωστη για τη γενναιότητα που έδειξε στον πόλεμο, γι’ αυτό το λόγο είναι σήμερα πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου των Δανίδων γυναικών.

— Και οι Γερμανοί;..

— Στη γερμανική αντιπροσωπεία μετέχουν αρκετές γυναίκες. Οι βουλευτίνες Φράνκε και Φρίζε-Κορν, η δικηγόρος Έλερτ και η υπουργός Παιδείας της Βόρειας Ρηνανίας Χριστίνα Τόις, είναι όλες αδιάβλητες, με ακηλίδωτο πολιτικό παρελθόν.

—’ Υποθέτω ότι έχουν ληφθεί όλα τα κατάλληλα μέτρα για να αποφευχθούν ανεπιθύμητες και δυσάρεστες συναντήσεις. Δεν είμαι φανατικός, ομολογώ όμως πως η σκέψη ότι θα υποχρεωθώ να τους σφίξω το χέρι δεν μου είναι και πολύ ευχάριστη.

* * *

Αν ο βηματισμός είναι γοργός, δεν απαιτείται παρά μισή ώρα πορείας για να φθάσει κανείς στο φράγμα του Σεβενίνγκεν. Οι ρυθμικές αναλαμπές του φάρου καθρεφτίζονται περιοδικά πάνω στα σκοτεινά κύματα της Βόρειας θάλασσας. Με την ίδια ρυθμική επιμονή ο άνεμος σαρώνει την άμμο που θάβει βαθμιαία τα κακόσχημα οχυρωματικά έργα. Απέναντι από την πλαζ φαντάζει το κτήριο του Καζίνου, που εξακολουθεί να διατηρεί την παλιά μεγαλοπρέπειά του. Από το 1885 ως τις παραμονές του πολέμου, δόθηκαν κάτω από τον τεράστιο θόλο του οι πιο πετυχημένοι χοροί της φημισμένης αυτής λουτρόπολης. Η εμφάνισή του όμως δεν συμβιβάζεται πια με τις σημερινές αισθητικές αντιλήψεις. Αν κατόρθωνε κάποιος να ζωγραφίσει πάνω στην πρόσοψη του κτηρίου δύο μεγάλα κατάμαυρα μουστάκια, το Καζίνο θα έμοιαζε καταπληκτικά με τον Κάιζερ Γουλιέλμο το 2ο, όταν φορούσε το κράνος των Ουλάνων.

Οι σύνεδροι, που έχουν βρει στέγη στις παραθαλάσσιες περιοχές, προτιμούν να δειπνούν στο κέντρο της Χάγης. Πολλοί από αυτούς πηγαίνουν στα εστιατόρια κοντά στην Μπίννενχοφ μέσα σε μια μεγάλη στοά, όπου βρίσκονται και άλλα καταστήματα, άπλετα φωτισμένα.

— Φωτεινές βιτρίνες! Ιδού η απόδειξη ότι ο πόλεμος τελείωσε, διαπιστώνει με ικανοποίηση ο Λουσιέν ντε Σαιν-Λορέτ. Εμείς στο Παρίσι ζούμε ακόμη κάτω από το άγχος της συσκότισης.

Η Ολλανδία δεν είναι βέβαια «Γη της επαγγελίας», αλλά ο επισκέπτης θαμπώνεται όταν ανακαλύπτει είδη που στερείται ακόμη στον τόπο τους. Ορισμένοι θα επιδοθούν απόψε σε όργιο καφεποσίας, άλλοι πάλι θα ξεφλουδίσουν για πρώτη φορά ύστερα από πολλά χρόνια ένα ζουμερό πορτοκάλι, πολλοί θα υποκύψουν στον πειρασμό της «ριγστάφελ» που είναι ινδονησιακή σπεσιαλιτέ. Αυτές οι αθώες γαστριμαργικές απολαύσεις διευκολύνουν τους οραματισμούς για μια ενωμένη και ευημερούσα Ευρώπη.

* * *

— Καλή νύχτα, Ρετ! Αρνούμαι να ξαγρυπνήσω συζητώντας όλη τη νύχτα μαζί σου. Την τελευταία φορά που την έπαθα ήταν όταν συνέλαβες το σχέδιο γι’ αυτή την περίφημη Διάσκεψη• δεν έχω καμιά διάθεση να εμπλακώ πάλι σε παρόμοια περιπέτεια.

— Κάνεις λάθος, Ντάνκαν! Συ είχες τη φαεινή έμπνευση της Διασκέψεως. Δεν ξέχασα τη συζήτηση που κάναμε στο Μοντρέ• εγώ είχα προτείνει τότε να περιοριστούμε σε «έκκληση υπέρ της Ευρώπης» — για θυμίσου καλύτερα.

Αντί για απάντηση, ο Ντάνκαν Σάντυς κουνάει το κεφάλι με τα πυρόξανθα μαλλιά, αναγνωρίζοντας έτσι έμμεσα ότι δεν μπορεί να τα βγάλει πέρα. Τώρα πια γνωρίζει καλά τον Ζόζεφ Ρέτινγκερ και ξέρει πόσο είναι τεχνίτης στην επιχειρηματολογία, με την οποία αναγκάζει τους άλλους να υιοθετήσουν τις πιο παράλογες ιδέες του.

* * *

Στις 19 Σεπτεμβρίου 1946, ο απόηχος της φωνής του Τσώρτσιλ είχε ξεπεράσει τους τοίχους της μεγάλης αίθουσας διαλέξεων στο

Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης. Το ακροατήριο είχε ενθουσιασθεί από τη ρητορική δεινότητα και τη σαφήνεια του ομιλητή. Όμως, η απαράμιλλη τέχνη του λόγου δεν μπορεί να συγκριθεί με το βαρυσήμαντο περιεχόμενο του μηνύματος που ακούγεται και κυκλοφορεί αμέσως, σχολιαζόμενο από στόμα σε στόμα: «Let Europe arise!» («Αφήστε την Ευρώπη να αναστηθεί»). Αυτός που κηρύσσει την ανάσταση της Ευρώπης δεν είναι κάποιος ονειροπόλος ουτοπιστής• είναι ο πιο πραγματιστής, ο πιο δοξασμένος σύγχρονος πολιτικός ηγέτης. Για να ρίχνεται με τέτοιο πάθος στον αγώνα, σημαίνει πως η επίθεση που εξαπολύει δεν μπορεί παρά να καταλήξει σε νίκη.

Η έξαρση του ομιλητή προκαλεί δέος και θαυμασμό: «Με ποιο τρόπο μπορεί να επιτευχθεί η έξοδος της Ευρώπης από τη δοκιμασία που πέρασε; Ιδού το πρόβλημα. Ορισμένα κράτη, ελάχιστα κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν μια σχετική ευημερία, όμως οι περισσότερες περιοχές της Ευρώπης παρουσιάζουν δραματική εικόνα• εμφανίζουν μια μάζα ανθρώπινων υπάρξεων που τρέμουν, βασανίζονται, πεινούν, δυστυχούν και που μέσα από τα ερείπια των πόλεων και σπιτιών τους βλέπουν να διαγράφεται στον ορίζοντα μια καινούργια απειλή τυραννίας και τρόμου. Μεταξύ των νικητών επικρατεί ο αλαλαγμός των στείρων αγορεύσεων, μεταξύ των ηττημένων η βαθιά σιωπή της απελπισίας.

»Και όμως υπάρχει ένα φάρμακο, που αν αποφασιζόταν ομόφωνα και αβίαστα η χρησιμοποίησή του θα θεράπευε, ως εκ θαύματος, την κατάσταση• μέσα σε λίγα χρόνια, η Ευρώπη —ή έστω το μεγαλύτερο μέρος της— θα ήταν τόσο ελεύθερη και ευτυχισμένη, όσο είναι η Ελβετία σήμερα. Ποια είναι η πανάκεια που επικαλούμαι; Ιδού: η ευρωπαϊκή οικογένεια —ή έστω το μεγαλύτερο, κατά το δυνατόν τμήμα της— οφείλει να αναμορφωθεί και να ανασυνδέσει πάλι τους δεσμούς της, αλλά με τρόπο που θα της δώσει τη δυνατότητα να αναπτυχθεί μέσα σε περιβάλλον ειρήνης, ασφάλειας και ελευθερίας. Επιβάλλεται να δημιουργήσουμε κάτι• και αυτό το κάτι θα είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης».

Στο Μπουρσιβέλ, πάνω στις όχθες της λίμνης Λεμάν όπου συνέτασσε το λόγο του, ο Τσώρτσιλ είχε σταματήσει πρόσκαιρα το γράψιμο για να σκεφθεί. Η διακοπή δεν κράτησε πολύ και στη συνέχεια το λευκό χαρτί καλύφθηκε ορμητικά με το λεπτό γραφικό χαρακτήρα του:

«Το πρώτο βήμα που πρέπει να γίνει, για να ανασυγκροτηθεί η ευρωπαϊκή οικογένεια, είναι η συνεργασία Γαλλίας και Γερμανίας. Μόνο μ’ αυτόν τον τρόπο θα επιτύχει η Γαλλία ν’ αναλάβει πάλι την πνευματική καθοδήγηση της Ευρώπης».

Ο Τσώρτσιλ ρίχνει έτσι στην πλάστιγγα όλο το κύρος του «γέρου σοφού» που έχει αποκτήσει. Οι βαθιές πληγές της Ευρώπης ολόκληρης δεν έχουν ακόμη επουλωθεί. Μπορεί να γίνεται λόγος για γαλλογερμανική συμφιλίωση; Είναι ακόμη πολύ νωρίς για να επιτευχθεί, φρονούν πολλοί έμπειροι παρατηρητές.

Λίγο αργότερα, μπροστά στο καβαλέτο του, πιστεύοντας ότι θα ξεχάσει τις φροντίδες χάρη στα πινέλα του, ο Τσώρτσιλ θα ζωγραφίσει με αδρές γραμμές ένα αιωνόβιο δένδρο που δεσπόζει πάνω στο τοπίο. Συμβολίζει άραγε τον εαυτό του ο θαλερός πρεσβύτης;

* * *

Ο λόγος του Τσώρτσιλ που μεταδόθηκε από το ραδιόφωνο είχε μεγάλη απήχηση. Όμως δεν είναι μόνο η δική του φωνή που ακούγεται. Την ίδια μέρα σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων μια μικρή ομάδα από Ευρωπαίους φεντεραλιστές καταρτίζει ένα «πρόγραμμα». Με τον Ανρύ Μπρούγκμανς επικεφαλής, οι Ολλανδοί φεντεραλιστές αποτελούν την πλειοψηφία και είναι οι πιο δραστήριοι μέσα στην ομάδα, που έχει συνέλθει στο Χερστενστάιν• θέλουν μια διατύπωση σαφή και συμπυκνωμένη για το κοινό πρόγραμμα που πρόκειται να προτείνουν στις πολυάριθμες και σπαρμένες σε όλη την Ευρώπη φεντεραλιστικές ομάδες.

Γύρω από το τραπέζι, οι Χανς Νορντ, Άλφρεντ Μόζερ, Χανς Μπάουερ, ο δόκτωρ Σάλινγκερ και ορισμένοι άλλοι παρακολουθούν προσεκτικά τον Ανρύ Μπρούγκμανς, καθώς ξαναδιαβάζει το κείμενο:

«1. Μια Ευρωπαϊκή Κοινότητα, συγκροτημένη και θεμελιωμένη πάνω σε φεντεραλιστικές βάσεις αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για να επιδιωχθεί η Παγκόσμια Ένωση.

»2. Σύμφωνα με τις φεντεραλιστικές αρχές, που αξιώνουν δημοκρατική δομή στηριζόμενη στη βάση, η κοινότητα των ευρωπαϊκών λαών πρέπει να επιλύει η ίδια τις διαφορές που είναι ενδεχόμενο να ανακύψουν ανάμεσα στα μέλη της.

»3. Η Ευρωπαϊκή Ένωση εντάσσεται στον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών και αποτελεί περιφερειακή ένωση, κατά την έννοια του άρθρου 52 της Χάρτας.

»4. Τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης εκχωρούν μέρος από τα οικονομικά, πολιτικά και στρατιωτικά κυριαρχικά δικαιώματά τους στην Ομοσπονδία που έχουν συγκροτήσει.

»5. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να προσχωρήσουν όλοι οι λαοί που επικαλούνται την κοινή ευρωπαϊκή καταγωγή τους και συμμορφώνονται με τους θεμελιώδεις καταστατικούς κανόνες της Ενώσεως».

Με λίγες λιτές και σαφείς φράσεις, καθορίζονται από το πρόγραμμα οι υποχρεώσεις που θα δεσμεύουν τους Ευρωπαίους, αν θέλουν να παραμείνουν αποκλειστικά κύριοι του μέλλοντός τους. Το Δεκέμβριο του 1946, είχε κιόλας ιδρυθεί η «Ευρωπαϊκή Ένωση των Φεντεραλιστών».

* * *

Στο Γκστάαντ, όπου κατοικεί τώρα, ο Ρίχαρντ Κουντενχόβε-Καλέργης άκουσε και αυτός το λόγο του Τσώρτσιλ και αντιλαμβάνεται αμέσως τη σημασία του και τη μεγάλη απήχηση που θα έχει. Ο Κουντεχόβε σκέπτεται ότι θα ήταν τώρα δυνατόν να κινητοποιηθούν απευθείας οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι των λαών. Χωρίς δισταγμό και καθυστέρηση, βάζει σ’ εφαρμογή το σχέδιό του και στέλνει σε τρεις χιλιάδες εννιακόσιους δέκα τρεις κοινοβουλευτικούς άνδρες επιστολές, που περιέχουν το απλό ερώτημα: «Είστε υπέρ της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας εντός των πλαισίων του Ο.Η.Ε.;». Οι απαντήσεις ήταν πολύ ελπιδοφόρες: Περισσότεροι από τέσσερις στους δέκα ανταποκρίθηκαν στο αίτημα και απ’ αυτούς ένα ποσοστό 97,2% απάντησε με «ναι»!

Ο Κουντενχόβε ενθαρρημένος από το αποτέλεσμα επισπεύδει τις ενέργειές του και ιδρύει, το καλοκαίρι του 1947, την Ευρωπαϊκή Κοινοβουλευτική Ένωση με πρόεδρο το Βέλγο σοσιαλιστή βουλευτή Ζωρζ Μποϋ”.

* * *

Ο ίδιος ο Τσώρτσιλ δεν έμεινε αδρανής. Εκμεταλλεύεται την ευνοϊκή ατμόσφαιρα που έχει δημιουργηθεί και ιδρύει στο Λονδίνο τη «Γιουνάιτεντ Γιούροπ Μούβμεντ» («Κίνηση για την Ενωμένη Ευρώπη»), αναθέτοντας τη δραστηριοποίηση της στο γαμπρό του Ντάνκαν Σάντυς. Πολύ γρήγορα ο μεθοδικός και δυναμικός αυτός άνδρας κάνει επαφές προς όλες τις κατευθύνσεις και συμβάλλει στη συγκρότηση, στο Παρίσι, του «Γαλλικού Συμβουλίου για την Ενωμένη Ευρώπη». Πρόεδρός του είναι ο Ραούλ Ντωτρύ, πτυχιούχος της Πολυτεχνικής Σχολής ειδικός στα ζητήματα των μεταφορών, που έχει ανακηρυχθεί «πρώτος σιδηροδρομικός της Γαλλίας» από το αντίστοιχο εργατικό συνδικάτο. Αλλά η ψυχή του Γαλλικού Συμβουλίου είναι ο φιλελεύθερος οικονομολόγος Ρενέ Κουρτέν, καθηγητής της Σορβόνης και συντάκτης της οικονομικής στήλης στην εφημερίδα Λε Μοντ.

* * *

Αλλά οι επιχειρηματίες, οι βιομήχανοι δεν υστερούν και αυτοί σε πρωτοβουλίες και δραστηριότητες. Ο πρώην πρωθυπουργός του Βελγίου Πωλ βαν Ζέελαντ δεν χρειαζόταν την παρόρμηση του Ζόζεφ Ρέτινγκερ για να πεισθεί. Ο ίδιος πιστεύει ότι η ευρωπαϊκή ενοποίηση μπορεί να πραγματοποιηθεί αν γίνει αρχή από τον οικονομικό τομέα. Φυσιογνωμία που εκτιμάται ιδιαίτερα από τους οικονομικούς κύκλους, ο βαν Ζέελαντ έχει ποικίλες και πολυάριθμες διεθνείς διασυνδέσεις. Οι Ντανιέλ Σερρυίς στη Γαλλία, Γουίλ Κόνσμπρουκ στο μεγάλο Δουκάτο του Λουξεμβούργου, Ούγκο λα Μάλφα στην Ιταλία δέχονται να λάβουν μέρος στην «Αυτόνομη Ένωση Οικονομικής Συνεργασίας», που προτείνει. Από τη δική του πλευρά, ο Ρέτινγκερ έρχεται σε επαφή με το σερ Χάρολντ Μπάτλερ, πρώην διευθυντή του Διεθνούς Γραφείου Ερ-γασίας και τους Χάρολντ Μακμίλλαν, Ρου Χάρροντ, Έντουαρντ Μπέντινγκτον-Μπέρενς…

* * *

— Προσοχή! Η οικονομία οφείλει να υποτάσσεται στον ανθρωπισμό. Πρόκειται για αρχή που είναι συνεπής με τις μακροχρόνιες ευρωπαϊκές παραδόσεις, αντιπαρατηρούν οι «Νέες Διεθνείς Ομάδες».

Για την ώρα, η αντιπαράθεση δεν γίνεται σε ευρύ κύκλο, αλλά καθένας παίρνει από τώρα θέση πάνω στη σκηνή, για να παίξει το ρόλο του όταν έλθει η στιγμή. Οι «Νέες Διεθνείς Ομάδες», που ιδρύθηκαν το Μάρτιο του 1947 με πρωτοβουλία του Βέλγου Ώγκουστ ντε Σριγβάρ και του Γάλλου Ρομπέρ Μπισέ, περιλαμβάνουν στους κόλπους τους Χριστιανοδημοκράτες οι οποίοι συγκροτούν ένα είδος Ευρωπαϊκής Διεθνούς των κομμάτων τους.

* * *

Οι σοσιαλιστές κινητοποιούνται και αυτοί με τη σειρά τους και ιδρύουν οργάνωση που την ονομάζουν χαρακτηριστικά «Επιτροπή για τις σοσιαλιστικές Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης». Για να εξαρθεί ιδιαίτερα το γεγονός, η κίνηση αυτή βλέπει το φως της ημέρας στο Λονδίνο, εκεί όπου βρίσκεται στην εξουσία μια Εργατική κυβέρνηση.

Πολύ σύντομα η οργάνωση, που προεδρεύεται από το Γάλλο Αντρέ Φιλίπ, περιορίζει τις φιλοδοξίες της, αλλάζει όνομα και γίνεται «Σοσιαλιστική Κίνηση για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης», τίτλος που ηχεί πιο ρεαλιστικά.

Με τα χοντρά μυωπικά γυαλιά του, ο Ανρύ Τζιρονέλλα είναι ο πιο ιδεώδης γενικός γραμματέας της, αφού έχει εκτός από τα άλλα προσόντα και απέραντη πείρα, σχετικά με τις διεθνείς σχέσεις. Αυτός ο Ισπανός ρεπουμπλικάνος…

— Ισπανός; Ναι, ήμουν Ισπανός όταν η Ισπανία ήταν ακόμη δημοκρατική. Σήμερα προτιμώ να είμαι Καταλανός, λέει ο ίδιος.

Τέλος πάντων. Τέτοιος είναι ο άνθρωπος: γεμάτος από τρυφερότητα, ταυτόχρονα όμως άκαμπτος, πάντα αβρός και κάποτε δύστροπος.

* * *

— Πώς συμβαίνει να υπάρχουν τόσο πολλά κινήματα που επιδιώκουν την ένωση της Ευρώπης, χωρίς να έχουν αποφασίσει πριν από όλα να συνεννοηθούν τα ίδια; διερωτώνται οι Ντάνκαν Σάντυς και Ζοζέφ Ρέτινγκερ.

Τώρα οι δύο άνδρες συναντιούνται συχνά, καλεσμένοι στις ίδιες συγκεντρώσεις, κατεχόμενες από τις ίδιες ανησυχίες. Παρόμοιο ερώτημα διατυπώνουν στη Γαλλία οι Ντανιέλ Σερριύς και Ρενέ Κουρτέν. Αν δεν γίνει κάτι, οι πολυάριθμες αυτές οργανώσεις θα καταλήξουν σ’ αυτό για το οποίο κατηγορούν συγκεκριμένα τα ευρωπαϊκά κράτη. Δηλαδή, να ασκούν το καθένα τη δική του πολιτική αντί να προτάσσουν τη σύγκλιση των κοινών συμφερόντων.

Ο κίνδυνος γίνεται ακόμη μεγαλύτερος, από το γεγονός ότι δεν λείπουν οι αποκλίσεις και αντιθέσεις: η «Ευρωπαϊκή Ένωση των Φεντεραλιστών» κλίνει προς τα «αριστερά» όπου συναντιέται με τη «Σοσιαλιστική Κίνηση για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης». Εξάλλου, οι «Νέες Διεθνείς Ομάδες» δεν συμπαθούν τις «φεντεραλιστικές» θέσεις και παρουσιάζονται περισσότερο ως «ενωτικές», σύμφωνα με το λεξιλόγιο της εποχής• το ίδιο και η «Αυτόνομη Ένωση Οικονομικής Συνεργασίας».

Οι ειρηνοποιές αρετές του κρασιού «Μπορντώ» αποδείχθηκαν για άλλη μια φορά θαυματουργές. Χάρη σε μερικές φιάλες του, που καταναλώθηκαν σε κάποιο εστιατόριο της Σανζ Ελυζέ επιτεύχθηκε προκαταρκτική συμφωνία για να συγκροτηθεί μια «Επιτροπή συνδέσεως των Κινημάτων για την Ευρωπαϊκή Ενότητα». Επίσης, έγινε εύκολα αποδεκτός ο «πολιτικά ουδέτερος» γενικός γραμματέας της. Ο Πωλ Νωντέν συγκέντρωνε πράγματι όλα τα απαιτούμενα προσόντα. Γάλλος, γενικός διευθυντής της «Επιτροπής Οικονομικής και Τελωνειακής Δράσεως» και πρόεδρος του Γαλλοαμερικανικού Εμπορικού Επιμελητηρίου.

* * *

— Δεν ξέρουμε τι εννοούν με τη λέξη «σύνδεση», παρατήρησε σκεπτικός ο Ρέτινγκερ.

Η ώρα ήταν κατάλληλη για αναλύσεις και διαπιστώσεις. Το Μοντρέ είναι πόλη ιδιαίτερα ευχάριστη στις αρχές του φθινοπώρου και τόσο ο Ντάνκαν Σάντυς, όσο και ο Ζοζέφ Ρέτινγκερ, ήξεραν να απολαμβάνουν τα σύντομα διαλείμματα που μεσολαβούσαν μεταξύ ενός συνεδρίου των φεντεραλιστών και μιας συνεδρίασης της Ευρωπαϊκής Κοινοβουλευτικής Ενώσεως.

— Αποτελεί τρελό εγχείρημα να αναζητήσει κανείς προσέγγιση ανάμεσα στις πολιτικές θέσεις και αντιθέσεις. Οποιαδήποτε προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση είναι άσκοπη, είπε ο ένας.

— Ιδεώδης θα ήταν η συνένωση όλων των οργανώσεων, για συ-ντονισμένη δράση, απάντησε ο άλλος.

— Για ποια δράση;

— Στη Μεγάλη Βρετανία υπήρχε πριν από τον πόλεμο η «Πης Πλέτζ», το «Αίτημα για Ειρήνη». Σ’ αυτή την κίνηση μετείχαν παμπολλες ετερόκλητες οργανώσεις, χωρίς καμιά απ’ αυτές να απαρνηθεί τον ιδιότυπο χαρακτήρα της.

— Έλεγαν τότε: «Πληρώνει η Μόσχα». Δεν έχει σημασία αν δίκαια ή άδικα. Η αλήθεια είναι ότι χρειάζονται τεράστια οικονομικά μέσα, τοιχοκολλήσεις, εθελοντική εργασία, ολοσέλιδες δημοσιεύσεις στον τύπο…

— Και γιατί όχι μια «Διάσκεψη της Ευρώπης», μια συγκέντρωση στην οποία να προσκληθούν προσωπικότητες όλων των ειδών. Όχι μόνο πολιτικοί άνδρες αλλά και καλλιτέχνες, σοφοί, επιστήμονες, βιομήχανοι και συνδικαλιστές και… Όλοι μαζί θα μπορούσαν να εκπροσωπήσουν αξιόλογα τις διάφορες τάσεις της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης…

Η συζήτηση κράτησε όλη τη νύχτα. Κατά τα ξημερώματα, η τρελή έμπνευση είχε πάρει τη μορφή συγκεκριμένου σχεδίου, αδιάφορο αν και αυτό ήταν εξίσου τρελό.

* * *

Το θέμα όμως δεν προσφέρεται για ειρωνείες. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η προσπάθεια που καταβάλλουν οι άνθρωποι αυτοί για να δώσουν πνοή στις πολυάριθμες μικρο-οργανώσεις είναι κάτι περισσότερο από συγκινητική. Μη ξεχνάμε ότι αυτοί ήταν από τους πρώτους —ή μάλλον οι πρώτοι— που αντιλήφθηκαν το μέγεθος των επιπτώσεων από τον φρικτό αυτό πόλεμο, ο οποίος μόλις τώρα έληξε, και τιμούν γι’ αυτό την Ευρώπη. Την ώρα που αναπτύσσουν την πυρετώδη δραστηριότητά τους, η Ιστορία δεν τους οφείλει ακόμη τίποτε, βαρύνεται όμως με το χρέος να αναγνωρίσει κάποτε πόσο μεγάλο ήταν το έργο τους.

Ο Χάρρυ Τρούμαν και ο Γιοσίπ Στάλιν δεν είναι ουτοπιστές, αλλά κάνουν το λάθος να θεωρούν την Ευρώπη ως ενιαία και αδιαίρετη ενότητα. Και όταν έρχεται η στιγμή των αποφάσεων, λησμονούν ότι υπάρχουν απειράριθμοι τελωνειακοί φραγμοί, διαφορετικές νομισματικές μονάδες και γλώσσες που τη διαιρούν και τη χωρίζουν. Τόσο για τον έναν όσο και για τον άλλο η Ευρώπη δεν είναι ιδεολογία. Και καθένας τους τη μεταχειρίζεται εφαρμόζοντας τις δικές του μεθόδους.

Για το Στάλιν, Ευρώπη σημαίνει μισή δωδεκάδα μικρών κρατών που ήταν για πολλά χρόνια υποτελή στις τρεις μεγάλες αυτοκρατορίες —τη Γερμανική, την Αυστριακή και την Οθωμανική— οι οποίες έχουν πια καταλυθεί. Όλα αυτά τα κράτη αποτελούν εύκολη λεία για τον άρχοντα του Κρεμλίνου. Γιατί πιστεύουν ότι μπορεί να βασισθούν στις δικές τους δυνάμεις και βαυκαλίζονται από την απατηλή και αμφίβολη εθνική ανεξαρτησία τους• γιατί κυβερνιούνται από κλονιζόμενους βασιλείς ή άτολμους προέδρους και διχάζονται από ανταγωνιζόμενες κομματικές φατρίες. Αλλά και εκείνα που οι κυβερνήτες τους δεν παρασύρονται από αυταπάτες και αναγνωρίζουν τις αδυναμίες τους, δεν βρίσκονται σε καλύτερη μοίρα• γιατί δεν μπορεί να αναζητήσουν στήριγμα σε διεθνή αλληλεγγύη, —τη μόνη που μπορεί να εμπνεύσει εμπιστοσύνη.

Η Σοβιετική Ένωση επωφελήθηκε από την πολεμική αναστάτωση, για να προσαρτήσει την Εσθονία και τη Λιθουανία, για να δορυφοροποιήσει, στη συνέχεια, την Πολωνία, την Τσεχοσλοβακία, την Ουγγαρία, τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία… Ο «πατερούλης των λαών» είχε αναμφισβήτητα πολλά και ουσιαστικά προσόντα που δεν διέθεταν ατυχώς οι ηγέτες της δυτικής παρατάξεως. Οι ιδέες του ήταν ξεκαθαρισμένες και διέθετε την αποφασιστικότητα που χρειαζόταν για να τις μετατρέψει σε πράξη. Το ότι αποκρούουμε τις ιδέες αυτές και απεχθανόμαστε τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται για την εφαρμογή τους δεν απαλλάσσει τη Δύση από τις ευθύνες για τις αδυναμίες και παραλείψεις της. Σ’ αυτό το σημείο βρίσκεται ατυχώς η διαφορά που διακρίνει τις διεθνείς σχέσεις από τις κλασικές ταινίες «γουέστερν», όπου «καλοί» είναι πάντα οι γενναίοι και «κακοί» πάντα οι δειλοί.

Ο Λένιν, πριν ακόμη καταλάβει την εξουσία, είχε κάμει μια ενδιαφέρουσα πολιτική ανάλυση σχετικά με την ευρωπαϊκή ενοποίηση. Οι όροι που είχε χρησιμοποιήσει καθώς και η συντακτική διάρθρωση του κειμένου επιβάλλουν προσεκτική ανάγνωση κάθε φράσης του:

— Και αν ακόμη κριθεί άψογο, από πολιτική άποψη το κήρυγμα για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης που υποτίθεται ότι θα συγκροτηθούν ύστερα από την επαναστατική ανατροπή των τριών αντιδραστικών μοναρχιών της Ευρώπης (επικεφαλής τους είναι η ρωσική μοναρχία) θα πρέπει να δοθεί απάντηση σ’ ένα πολύ καυτό ερώτημα: ποιο είναι δηλαδή το οικονομικό υπόβαθρο και ποια η πραγματική έννοια αυτού του κηρύγματος. Με βάση τα οικονομικά δεδομένα που χαρακτηρίζουν τον ιμπεριαλισμό, δηλ. την εξαγωγή των κεφαλαίων και τη διανομή του κόσμου ανάμεσα στις «ανεπτυγμένες» και «πολιτισμένες» αποικιοκρατικές δυνάμεις, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης θα πάρουν αναγκαστικά τη μορφή καπιταλιστικού καθεστώτος και θα γίνουν έτσι είτε απραγματοποίητες είτε αντιδραστικές.

Ο Λένιν συνεχίζοντας τονίζει ότι οι Ευρωπαίοι κεφαλαιοκράτες θα έχουν πάντα τη δυνατότητα να συνάψουν συμφωνίες και αφού διερωτηθεί σε τι θα αφορούν τέτοιες συμφωνίες, δίνει την απάντηση: «Είναι βέβαιο πως θα συμφωνήσουν μόνο για τον τρόπο με τον οποίο θα καταπνίξουν το σοσιαλισμό στην Ευρώπη και θα διατηρήσουν τις αποικίες που απέκτησαν σε βάρος της Ιαπωνίας και της Αμερικής• οι χώρες αυτές δυσφορούν έντονα για τη σημερινή κατανομή των αποικιών, που τη θεωρούν άδικη, αφού και οι δύο αναπτύχθηκαν κατά τα πρώτα χρόνια του αιώνα μας (ο Λένιν έγραφε τον Αύγουστο του 1915), πολύ πιο γρήγορα από ό,τι η οπισθοδρομική, μοναρχική, γερασμένη και καταρρέουσα Ευρώπη».

Ο Στάλιν όμως δεν είναι, όπως ο Λένιν, ο εξόριστος επαναστάτης. Είναι ο ηγέτης που κυβερνάει ένα πανίσχυρο κράτος και μια πολιτική οργάνωση, η οποία δρα σ’ όλες τις χώρες του κόσμου. Η Κομιντέρν είχε διαλυθεί, βέβαια, το 1943, αλλά γρήγορα τη διαδέχθηκε η Κομινφόρμ που ιδρύθηκε, στο Βελιγράδι, τον Αύγουστο του 1947. Ο Στάλιν προβλέπει ότι οι καπιταλιστικές χώρες θα αποδοθούν τώρα σε εξαντλητική αναμέτρηση. Κάθε μια θα προσπαθήσει να εξασφαλίσει οικονομικά οφέλη που εποφθαλμιούν οι άλλες• και όλες μαζί θα επιδιώξουν το στραγγαλισμό του συναγωνισμού. Και ο αγώνας αυτός βάζει σε δεύτερη μοίρα τη διαμάχη ανάμεσα στο σοσιαλιστικό μέτωπο και το καπιταλιστικό. Ο Στάλιν τότε ενεργεί αδίστακτα. Αρπάζει ό,τι έχει αφεθεί στο έλεος του. Στη συνέχεια, με το πρόσχημα ότι οι χώρες που έγιναν λεία του πρέπει να προστατευτούν από την οικονομική αναρχία του υπόλοιπου κόσμου, θα τις εντάξει σε ένα σύστημα αμοιβαίας οικονομικής βοήθειας, το οποίο όταν θα ιδρυθεί στη Μόσχα το 1949, θα ονομαστεί ΚΟΜΕΚΟΝ.

* * *

Το Κρεμλίνο έχει ένα πρόσθετο λόγο να επιταχύνει τις ενέργειές του και αυτός είναι μια σημαντική πρωτοβουλία που εκδηλώνεται από την άλλη μεριά του Ατλαντικού. Ο υπουργός των Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζωρτζ Μάρσαλ πρότεινε την παροχή αξιόλογης βοήθειας για την ανοικοδόμηση και την οικονομική ανόρθωση της Ευρώπης. Μια και την εποχή εκείνη τα σχετικά προβλήματα συζητούνται στα αμερικανικά ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, ο Μάρσαλ επιλέγει το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ για να εξαγγείλει στις 5 Ιουνίου 1947 το σχέδιο που πήρε τελικά το όνομα του. Στην ομιλία του εκείνη, τονίζει έντονα ένα σημείο: η αμερικανική κυβέρνηση δεν έχει την πρόθεση να υποδείξει το πρόγραμμα οικονομικής ανόρθωσης που επιβάλλεται να εφαρμοστεί. «This is the business of the Europeans». Είναι υπόθεση των Ευρωπαίων και σ’ αυτούς εναπόκειται να αποφασίσουν και να συμφωνήσουν.

Οι Αμερικανοί συμμερίζονται κατά κάποιο τρόπο τις προβλέψεις του Στάλιν. Δεν αποκλείεται καθόλου το ενδεχόμενο να προκληθούν αναταραχές οικονομικής φύσεως, που είναι προτιμότερο να προκληθούν με συντονισμένη δράση και κοινά προγραμματισμένη προσπάθεια ανασυγκρότησης. Και αυτό επιβάλλεται πιο επιτακτικά από το γεγονός ότι η φτώχεια και η αθλιότητα που επικρατούν ακόμη σε πολλές χώρες, έχουν σοβαρές και δυσμενείς πολιτικές συνέπειες. Η συμμετοχή των κομμουνιστικών κομμάτων σε πολλές κυβερνήσεις είχε χαιρετισθεί στην αρχή ως ένδειξη εθνικής συμφιλίωσης, αλλά με την πάροδο του χρόνου και ύστερα από όσα συμβαίνουν στην Ανατολική Ευρώπη, η σύμπραξη αυτή αρχίζει να παίρνει τη μορφή σοβαρής απειλής.

Η αμερικανική διπλωματία προσπαθεί τώρα να ανακτήσει το έδαφος που χάθηκε στη διάρκεια του πολέμου εξαιτίας του Φρανγκλίνου Ρούζβελτ. Ο προκάτοχος του Τρούμαν στο Λευκό Οίκο ακολούθησε πολιτική που είχε για μοναδικό στόχο το νικηφόρο τερματισμό του πολέμου. Ο Στάλιν έσπευσε να κάμει ακριβώς το αντίθετο: να εξυπηρετήσει, με την ευκαιρία του πολέμου, τις πολιτικές επιδιώξεις του. Ο Ρούζβελτ δυσφορούσε έντονα κάθε φορά που άκουγε να γίνεται λόγος για τα πολυάριθμα σχέδια της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Το ίδιο συνέβαινε και με το Στάλιν, που όμως οι αντιδράσεις του ήταν πολύ διαφορετικές. Ο Ρούζβελτ έλεγε ότι μετά τον πόλεμο θα υπάρξουν οι Ηνωμένες Πολιτείες από το ένα μέρος και η Σοβιετική Ένωση από το άλλο• τα υπόλοιπα ζητήματα θα είναι αμελητέα. Ο Στάλιν σκεπτόταν περίπου κατά τον ίδιο τρόπο, αλλά αναφορικά με τα «αμελητέα» έλεγε ότι «παρουσιάζουν ενδιαφέρον και αξίζει τον κόπο να μας απασχολήσουν».

Ανάμεσα στους ανθρώπους που αντιλήφθηκαν ότι η πάροδος του χρόνου απέβαινε σε βάρος ολόκληρου του δυτικού στρατοπέδου διακρίνεται ο Τζων Φόστερ Ντάλλες. Ειδικευμένος στα θέματα του διεθνούς δικαίου, είχε παρακολουθήσει από κοντά όλες τις αγωνιώδεις στιγμές που πέρασε η Ευρώπη κατά τα τελευταία πενήντα χρόνια. Άκουσε με προσοχή αυτούς που ήταν κήρυκες της ενότητάς της, συζήτησε τα επιχειρήματά τους, επισήμανε τις δυσκολίες και τα εμπόδια. Το 1947, όταν παρεμβαίνει στη σχετική συζήτηση, το κάνει με το κύρος του συμβούλου που εισακούεται από την Κυβέρνηση και το Κογκρέσο.

Τα επιχειρήματα που ανέπτυξε ο Ντάλλες, σε ομιλία του που έγινε στη μεγάλη αίθουσα του χορού του ξενοδοχείου Γουώλντορφ-Αστόρια στη Νέα Υόρκη, επικροτήθηκαν απόλυτα από το Στέιτ-Ντιπάρτμεντ. Χωρίς πολλά σχήματα λόγου, ο Ντάλλες εξηγεί στο ακροατήριό του πόσο μεγάλη είναι η σημασία που έχει για τα αμερικανικά συμφέροντα η ενοποίηση της Ευρώπης.

Ο γερουσιαστής Φούλμπραϊτ υιοθετεί κι αυτός την άποψη του Ντάλλες. Όταν όμως του ζητήθηκε να συνυπογράψει έκκληση που απευθυνόταν στους πολίτες των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και τους παρότρυνε να ταχθούν υπέρ των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης, αρνήθηκε και δικαιολογήθηκε για τη τάση του στον Κουντενχόβε-Καλέργη, λέγοντας:

— Συντάσσομαι ανεπιφύλακτα με το περιεχόμενο της έκκλησης, πιστεύω όμως ότι οι γερουσιαστές έχουν την υποχρέωση να διακηρύσσουν τις πολιτικές πεποιθήσεις τους εντός της Γερουσίας και όχι εκτός αυτής.

Ο Κουντενχόβε επωφελείται τότε και ζητάει από το γερουσιαστή να υποβάλει στη Γερουσία πρόταση ψηφίσματος για την ενοποίηση της Ευρώπης.

Το αίτημά του εισακούστηκε. Το κείμενο που ψηφίσθηκε είναι υπόδειγμα λακωνικότητας και σαφήνειας: «Το Κογκρέσο εγκρίνει τη δημιουργία των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης εντός του πλαισίου του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών». Σπάνια έχει σημειωθεί η ανεπιφύλακτη αποδοχή που εκδηλώθηκε τόσο στους πολιτικούς κύκλους όσο και στις εφημερίδες. Η βραχύλογη φράση παρουσιάζει ένα ελάττωμα: το ότι ψηφίσθηκε από το Καπιτόλιο, στην Ουάσιγκτον, αντί να προέρχεται από την πρωτοβουλία δέκα πέντε τουλάχιστο κοινοβουλίων, στην Ευρώπη.

* * *

Αυτή είναι η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία πρόκειται να αρχίσουν οι εργασίες της Διασκέψεως της Χάγης. Όλα όσα ιστορήθηκαν εξηγούν γιατί είναι επιφυλακτικοί οι Αμερικανοί παρατηρητές και απουσιάζουν οι κομμουνιστές βουλευτές. Η Ανατολική Ευρώπη αντιπροσωπεύεται εδώ μόνο από «εμιγκρέδες», όπως είναι ο Πωλ ντε Άουερ, πρώην πρεσβευτής της Ουγγαρίας στο Παρίσι. Αλλά τα ζιζάνια δεν φυτρώνουν μόνο στην Ανατολή. Και στη Δύση, από την άλλη πλευρά των Πυρηναίων, δεν δείχνεται μεγαλύτερος σεβασμός στη δημοκρατία: ο Φράνκο στην Ισπανία, ο Σαλαζάρ στην Πορτογαλία είναι αναχρονιστικοί δικτάτορες, που χάρη στην επιτηδειότητά τους κατόρθωσαν να μην εμπλακούν στον πόλεμο και να αποφύγουν έτσι, αντίθετα από τον Χίτλερ και το Μουσολίνι, την κατάρρευση. Ο «φρανκισμός» και ο «σαλαζαρισμός», πρωτοξάδερφα του γερμανικού ναζισμού και του ιταλικού φασισμού, βαρύνονται με μια πρόσθετη αμαρτία: ότι επιζούν μέσα σε μια Ευρώπη που έχει χορτάσει από τις στρατιωτικές στολές και αηδιάσει από τις ανομίες της τυραννίας.

Και όμως, η Ισπανία δεν απουσιάζει από τη Χάγη. Εκτός από τον Σαλβαντόρ ντε Μανταριάνγκα, εξαίρετο διανοητή, βρίσκεται εκεί ο Ινταλάτσιο Πριέτο, πρώην σοσιαλιστής υπουργός, και ο Ανρύ Τζορονέλλα, παρά τις επιφυλάξεις του.

* * *

Είναι περασμένα μεσάνυχτα. Οι «φεντεραλιστές» εξακολουθούν να ελέγχουν τη βασιμότητα των επιχειρημάτων τους, να καταστρώνουν τη στρατηγική τους, να ορίζουν τον τρόπο με τον οποίο θα ασκήσει ο καθένας τα καθήκοντα του στις διάφορες επιτροπές.

Στην πραγματικότητα, κανένας δεν ξέρει πώς θα εξελιχθούν οι εργασίες της Διασκέψεως. Η πολύμορφη συγκρότηση των αντιπροσωπειών δεν επιτρέπει να διατυπωθούν προβλέψεις.

Δεν υπάρχει βέβαια έλλειψη αγορητών. Οι πολιτικοί που είναι παρόντες έχουν μακροχρόνια εμπειρία στη χρησιμοποίηση ρητορικών πυροτεχνημάτων. Ξέρουν τον τρόπο με τον οποίο καθηλώνεται το ακροατήριο, ώστε να παραμένει κρεμασμένο από τα χείλη τους, διαισθάνονται αλάθητα κάθε σιωπηρή αντίθεση ή αντίδρασή του. Είναι τεχνίτες στη διατύπωση και παρουσίαση ψηφισμάτων και έχουν την ικανότητα να πετυχαίνουν τη θριαμβευτική έγκρισή τους. Όμως, υπάρχει ένας αστάθμητος παράγοντας: η Διάσκεψη της Ευρώπης δεν έχει καμιά ομοιότητα με τα Κοινοβούλια ή τις Γενικές Συνελεύσεις… Και ποια μπορεί να είναι η επιρροή που θα ασκήσει η ευφράδεια, όταν σε μια συγκέντρωση σαν και αυτή βρίσκονται τόσοι επιφανείς δικηγόροι, τόσοι έξοχοι ρήτορες;

Σε σύγκριση με άλλες πολιτικές ή ιδεολογικές ομάδες, η υπεροχή των φεντεραλιστών είναι ολοφάνερη. Πρώτα απ’ όλα ξέρουν τι επιδιώκουν το απέδειξαν με την έγκαιρη διατύπωση του προγράμματός τους. Κατά δεύτερο λόγο, έχουν διασυνδέσεις σ’ όλες τις χώρες, γεγονός που τους επιτρέπει να συλλαμβάνουν με πολλή ευαισθησία τις πιο αδιόρατες ανησυχίες και επιθυμίες της κοινής γνώμης. Τέλος, οι τάξεις τους είναι επανδρωμένες με αξιόλογες προσωπικότητες• πολλές απ’ αυτές βρίσκονται σήμερα εδώ στη Χάγη, όπως οι Αλεξάντρ Μαρκ, Ντενέ ντε Ρουζεμόν, Ανρύ Μπρούγκμανς, Ρεϋμόν Ριφφλέ, Ζαν-Πιέρ Γκονγκύ… Αλλά και πάλι θα μπορούσε να διερωτηθεί κανείς αν έχουν βαρύτητα και σημασία πέντε ή δέκα άτομα —όσο αξιόλογα κι αν είναι— όταν οχτακόσιες εξέχουσες προσωπικότητες δεν δίστασαν να θυσιάσουν τον πολύτιμο χρόνο τους για να αφιερώσουν μια εβδομάδα ολόκληρη στην υπόθεση της Ευρώπης.

* * *

Η πόλη είναι ανθοστόλιστη. Πρόκειται για εντυπωσιακή ανθοπλημμύρα• σημάδι αλάθητο για τους Ολλανδούς πως η ειρήνη γύρισε πάλι στον τόπο τους. Δεν έχουν περάσει καλά-καλά τρία χρόνια από τότε που τα πλήθη ζητωκραύγαζαν και επευφημούσαν τα θωρακισμένα των Συμμάχων και τους στρατιώτες τους. Αλλά την εποχή εκείνη δεν υπήρχε ίχνος από άνθη και ήταν επόμενο αφού, στη διάρκεια του σκληρου χειμώνα που είχε προηγηθεί, η πείνα ήταν τόσο μεγάλη, ώστε ανάγκασε όλο τον κόσμο να ξεθάψει και να φάει τους βολβούς ακόμη και των λουλουδιών.

Σε αντίθεση με την υποδοχή εκείνη, σήμερα στις 7 Μαΐου 1948, τα χειροκροτήματα και οι ζητωκραυγές του πλήθους είναι για τους πολιτικούς και όχι για τους στρατιωτικούς. Οι άνδρες της μουσικής μπάντας που είναι παραταγμένοι στο προαύλιο της Μπίννενχοφ είχαν κρύψει βαθιά μέσα στα σακίδιά τους τις παρτιτούρες με τα στρατιωτικά εμβατήρια. Οι μουσικοί είναι πιο τυχεροί από τον αρχιμουσικό που

τους διευθύνει, γιατί δεν χρειάζεται να στραβολαιμιάσουν για να δουν τις προσωπικότητες που καταφθάνουν. Τι ωφελεί όμως η άνετη θέα όταν ανάμεσα στο πλήθος των καλεσμένων —ανδρών και γυναικών— δεν ξεχωρίζουν παρά ελάχιστες γνώριμες φυσιογνωμίες.

Έχει κανείς την εντύπωση πως οι ενθουσιώδεις εκδηλώσεις υπαγορεύονται περισσότερο από τις προσδοκίες που γεννάει η Διάσκεψη και οφείλονται λιγότερο στην παρουσία των προσωπικοτήτων που πρόκειται να λάβουν μέρος σ’ αυτή. Στους φίλους των συμβολισμών δίνεται η ευκαιρία να διακρίνουν, σε μικρή απόσταση από την Μπίννενχοφ, τις φυλακές από όπου το 1672 απήχθησαν, για να σφαγούν στη συνέχεια, οι Γιαν και Κορνέλιους ντε Βιττ. Οι μεγάλες αρετές και υπηρεσίες των δύο αυτών πολιτικών είχαν ξεχαστεί από τον μαινόμενο όχλο, που ήταν εξαγριωμένος γιατί έβλεπε να ξανάρχονται στη χώρα του τα δεινά του πολέμου, ύστερα από την εισβολή των στρατευμάτων του Λουδοβίκου 14ου.

Μόλις περάσεις κάτω από τη σκοτεινή στοά της «Σπουιπόορτ» βρίσκεσαι σε ένα περιβάλλον όπου επικρατεί αδιατάρακτη σιωπή. Οι θόρυβοι της πόλης δεν φθάνουν ως τη μεγάλη εσωτερική πλατεία, γιατί αναχαιτίζονται από τα κτήρια του Κοινοβουλίου και των υπουργείων που τα πλαισιώνουν με τις μεγαλοπρεπείς στοές τους. Η επιβλητικότητα ολόκληρου του χώρου σε παρακινεί να επιβραδύνεις το βήμα σου και να πάρεις το επίσημο ύφος, με το οποίο περιδιάβαζαν κάτω από τις στοές οι πανίσχυροι διευθυντές της «Εταιρείας των Ινδιών» και οι ανώτατοι κρατικοί λειτουργοί της παλιάς εποχής. Η επιβλητικότητα που τονίζεται ακόμη πιο έντονα από ένα κτήριο γοτθικού ρυθμού, με δύο ψηλούς και κομψούς πυργίσκους, που βρίσκεται στο βάθος της πλατείας σαν για να θυμίζει ότι στο χώρο αυτό γράφεται εδώ και αιώνες η ιστορία της χώρας. Η «Αίθουσα των Ιπποτών» με τα πολύχρωμα βιτρό της τα αψιδωτά παράθυρα, τα λίγα σκαλιά του πρόθυρου, που προστατεύεται από το σκαλισμένο ξύλινο επιστέγασμά του, φαντάζει σαν μεσαιωνικός ναός.

Με άνθη, αληθινή πλημμύρα κι εδώ, είναι στολισμένο το εσωτερικό της αίθουσας. Απ’ αυτά καλύπτεται ακόμη και το τεράστιο μαύρο μάρμαρο που επιστεγάζει τα δύο μεγάλα τζάκια στο βάθος απέναντι από την κύρια είσοδο. Οι σύνεδροι της Διασκέψεως της Ευρώπης θα βρουν διασκεδαστική την ιστορία της αίθουσας, που για πολλά χρόνια ονομαζόταν «η αίθουσα του λαχείου», γιατί σ’ αυτή γίνονταν οι κλη-ρώσεις του από το 1709 ως το 1855. Ίσως υπάρξουν και κακόγλωσσοι που θα θελήσουν να θυμίσουν ότι η Αίθουσα των Ιπποτών είχε μετατραπεί σε στρατιωτικό νοσοκομείο, λίγο μετά το τέλος της βασιλείας του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, όταν οι Κάτω Χώρες έγιναν επαρχίες προσαρτημένες άμεσα στη Γαλλία.

Σήμερα όμως δεν είναι ώρα για αστεία! Οι φωνές που αντηχούν ζωηρά στην είσοδο γίνονται ξαφνικά πιο διακριτικές μόλις οι σύνεδροι περάσουν το κατώφλι της. Ο επιβλητικός θόλος, που υψώνεται είκοσι πέντε μέτρα πάνω από την επιφάνεια του εδάφους, τονίζει εντονότερα τη θρησκευτικότητα του χώρου. Αλλά δεν είναι αυτή που κάνει τον τόνο της φωνής να χαμηλώνει• ούτε το εντυπωσιακό παραπέτασμα από κατακόκκινο βελούδο που κρέμεται πίσω από την εξέδρα, στην οποία κάθεται η βασίλισσα όταν κηρύσσει την έναρξη των συνόδων του Κοινοβουλίου. Είναι κάτι άλλο: μια παράξενη ατμόσφαιρα, κράμα από συγκίνηση και ενθουσιασμό που φαίνεται να περιβάλλει τόσο τους τυπικούς χαιρετισμούς όσο και τις εγκάρδιες συναντήσεις. Κάθε τόσο, ακούγονται χειροκροτήματα που σημαίνουν ότι κάποια γνωστή προσωπικότητα έκαμε την εμφάνιση της. Το φιλοφρόνημα που ακούγεται συχνότερα είναι: «θα παραξενευόμουν αν δεν συναντούσα και σένα εδώ…»

* * *

Ένας άνδρας, με μέτριο ανάστημα, προχωρεί διακριτικά μέσα στην αίθουσα. Με το ζωηρό βλέμμα του αναζητάει θέση για να καθήσει. Από κάποιο κοντινό σημείο ακούγονται οι πρώτες επευφημίες, που δυναμώνουν βαθμιαία για να καταλήξουν σε αληθινή αποθέωση. Ο Κόνραντ Αντενάουερ, ο δήμαρχος της Κολωνίας και Πρόεδρος της C.D.U., της Χριστιανικής Δημοκρατικής Ενώσεως, που φάνηκε στην αρχή να ξαφνιάζεται, δεν αμφιβάλλει πια• οι απροσδόκητες και αυθόρμητες εκδηλώσεις απευθύνονται σ’ αυτόν τον ίδιο. Το ρυτιδωμένο πρόσωπο του, με τα λεπτά χείλη, φωτίζεται σιγά-σιγά από ένα συγκινημένο χαμόγελο και προσπαθώντας να κρύψει την ταραχή του σφίγγει τα χέρια που απλώνονται προς το μέρος του. Αισθάνεται ότι οι εκδηλώσεις αυτές δεν αφορούν τόσο πολύ το πρόσωπο του, αλλά περισσότερο τις ελπίδες και προσδοκίες που γεννάει σ’ όλους η δημοκρατική εξέλιξη της Γερμανίας.

Ο Βέλγος γερουσιαστής Ετιέν ντε λα Βαγγέπουσσεν σκύβει προς το μέρος του γείτονά του και του ψιθυρίζει: «Το περασμένο φθινόπωρο έλαβα μέρος στο συνέδριο της Ευρωπαϊκής Κοινοβουλευτικής Ενώσεως, που έγινε στο Γκστάαντ, προεδρευόμενο από τον Έλληνα συνάδελφό μας Λέοντα Μακκά. Οργανωτής της συνόδου εκείνης ήταν ο Κουντενχόβε-Καλέργης, που ανέλαβε την πρωτοβουλία και την ευθύνη να κληθεί και αντιπροσωπεία από τη Δυτική Γερμανία. Η απόφαση αυτή κρίθηκε τότε άκαιρη και πολλοί από τους συνέδρους ήταν αντίθετοι».

Η αίθουσα ήταν κιόλας γεμάτη όταν εμφανίστηκε ο Κόνραντ Αντενάουερ —σχεδόν άγνωστος τότε— συνοδευόμενος από άλλα τέσσερα μέλη της γερμανικής αντιπροσωπείας. Σκληρά και εχθρικά τα βλέμματα όλων, καρφώθηκαν πάνω στους παρείσακτους που κατέλαβαν τις θέσεις τους, περιβαλλόμενοι από την παγερή σιωπή, που είχε απλωθεί μέσα στην αίθουσα. Ο Αντενάουερ, ασυγκίνητος, παρουσίασε τους συναδέλφους του στην ομήγυρη: Μ.Ζ., 5 χρόνια σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως, Μ.Υ., 3 χρόνια…. Η σιωπή που επακολούθησε παρατάθηκε τόσο όσο χρειαζόταν για να συνειδητοποιήσουμε εμείς οι άλλοι την οδυνηρή πραγματικότητα που έκλειναν μέσα τους οι λίγες αυτές λέξεις. Ήταν όλοι από την πρώτη στιγμή αντιστασιακοί και είχαν πληρώσει γι’ αυτό βαρύτατο τίμημα. Τότε έγινε ξαφνικά το θαύμα. Οι σύνεδροι αισθάνθηκαν ανακούφιση και ξεπάγωσαν. Η ατμόσφαιρα του συνεδρίου είχε αλλάξει πια θεαματικά. Σήμερα χειροκροτούν και πάλι. Δεν ξεχνούν τίποτε, αλλά χειροκροτούν.

* * *

Όταν γέμισε πια η αίθουσα, ξεκίνησε απ’ έξω μια παράδοξη πομπή. Ένας αρχικλητήρας με εντυπωσιακή χρυσή αλυσίδα άνοιγε το δρόμο για να περάσουν πρώτοι ο σερ Ουίνστον Τσώρτσιλ και η λαίδη Τσώρτσιλ, πίσω από τους οποίους έρχονταν οι πρόεδροι της ολομέλειας και των ειδικών επιτροπών, με τελευταίους τους εκπροσώπους των οργανώσεων, που με την πρωτοβουλία τους είχε συγκληθεί η Διάσκεψη.

Καθώς ανέβαινε τα λίγα σκαλοπάτια που οδηγούσαν στην «Αίθουσα των Ιπποτών», ο Ανρύ ντε Μπρούγκμανς δεν κρατήθηκε και αστειευόμενος ψιθύρισε στο αυτί του Ντενί ντε Ρουζεμόν: «Θάλεγε κανείς πως πρόκειται για γάμο».

Το αν ήταν γάμος από έρωτα ή με συνοικέσιο δεν είχε τόση σημασία όση είχε το γεγονός ότι τα μέλη της πομπής θα μπορούσαν να σχηματίσουν εύκολα μια αξιόλογη «Ευρωπαϊκή Κυβέρνηση». Προς την εξέδρα προχωρούν τώρα ο Ολλανδός γερουσιαστής Κέρστενς, η κυρία Ζιλμπέρτ Μπροσσολέτ,ο Άντονυ Ήντεν, ο Πωλ βαν Ζεέλαντ, ο Ελβετός καθηγητής Ραππάρ, ο Σαλβαντόρ ντε Μανταριάνγκα, ο λόρδος Λέυτον, ο Ντανιέλ Σερρυίς, ο Πωλ Ραμαντιέ, ο Ρενέ Κουρτέν, ο Ρ. Τζ. Μακκάυ, ο Ντενί ντε Ρουζεμόν και ο αναπόφευκτος —αν όχι απαραίτητος— Ζοζέφ Ρέτινγκερ.

Οι ζωηρές επευφημίες και τα παταγώδη χειροκροτήματα, που ξεσπούν και δεν τελειώνουν, έχουν ως πρώτο στόχο τον Τσώρτσιλ, γρήγορα όμως αγκαλιάζουν ολόκληρο τον όμιλο, ενώ ταυτόχρονα βουίζουν οι μηχανές των κινηματογραφιστών και αστράφτουν τα φλας των φωτογράφων.

Σύμφωνα με τις επιταγές του πρωτοκόλλου, που δεν ήταν βέβαια δυνατόν να αγνοηθεί, τελευταία προσέρχεται η διάδοχος του θρόνου πριγκίπισσα Τζουλιάνα, συνοδευόμενη από τον πρίγκιπα Βερνάρδο. Δεν υπάρχει πια κανένα εμπόδιο για να αρχίσει η εναρκτήρια τελετή.

* * *

Το φαινόμενο προκαλεί έκπληξη. Είναι σαν να μεσολάβησε αλχημική επεξεργασία. Ποια είναι άραγε η αόρατη αυτή δύναμη που φαίνεται να θερμαίνει με την πνοή της τους πανύψηλους τοίχους του ιστορικού κτίσματος; Από νωρίς κιόλας, προτού ολοκληρωθεί η προσέλευση, προτού ακόμη συνδεθούν τα μικρόφωνα, η απέραντη αίθουσα αρχίζει να ζωντανεύει. Δημιουργείται βαθμιαία μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα πλημμυρισμένη από έντονα συναισθήματα χαράς, ενθουσιασμού και αισιόδοξης προσδοκίας που αλλάζει εντυπωσιακά τη διάθεση των συνέδρων. Θα έλεγε κανείς πως έγινε κάποιο θαύμα, που οφείλεται ίσως και μόνο στο γεγονός ότι όλες αυτές οι επιφανείς προσωπικότητες και οι λαμπρές διάνοιες που βρίσκονταν συγκεντρωμένες εδώ έχουν επηρεασθεί από τις καινούργιες συναντήσεις και την ανανέωση παλιών γνωριμιών. Και εύκολα γεννιέται το ερώτημα: πώς κατορθώνει πάντα η Ευρώπη, παρά το πέρασμα των αιώνων και τις καταστροφές των πολέμων, να παραμένει πλούσια σε ιδιοφυίες, να διατηρεί το σφρίγος και τις ιδιομορφίες της να προσφέρει τόσες προσδοκίες για το μέλλον;

Οι σύνεδροι που ήλθαν στη Χάγη φέρνουν μαζί τους πολιτιστικές καταβολές, μόρφωση και παιδεία, θρησκευτικές πεποιθήσεις, πείρα στα συνδικαλιστικά, ικανότητα σε διεύθυνση επιχειρήσεων ή εφημερίδων, συγγραφική τέχνη, ευφράδεια, επιστημονικές και τεχνικές γνώσεις… Η συσσώρευση από τόσα προσόντα, ικανότητες και αρετές, αποδίδει αναμφισβήτητα περισσότερο απ’ ό,τι η απλή άθροισή τους. Είναι ολοφάνερο πως η Ευρώπη ευνοείται όταν είναι ενωμένη, γιατί τότε οι δυνάμεις της πολλαπλασιάζονται αντί να αθροίζονται και βυθίζεται στην αθλιότητα όταν είναι διασπασμένη, γιατί τότε οι δυνάμεις της μηδενίζονται αντί να μειώνονται. Αυτή η αλήθεια συνειδητοποιείται βαθμιαία από τους χίλιους Ευρωπαίους που είναι σήμερα συγκεντρωμένοι εδώ.

Όλοι βρίσκονται σε κατάσταση ψυχικής ευφορίας. Πώς αλλιώς να εξηγηθεί το γεγονός ότι το ακροατήριο χειροκροτεί και όταν ακόμη ο ομιλητής είναι μέτριος ρήτορας, όπως συμβαίνει με τον Κέρστενς. Μέτριος; Ο χαρακτηρισμός είναι άδικος για έναν άνθρωπο σαν αυτόν που δίνει μεγαλύτερη σημασία στη δύναμη των επιχειρημάτων και αδιαφορεί για την καλλιέπεια και τα σχήματα λόγου. Έτσι κάνει και τώρα που κηρύσσει την έναρξη των εργασιών της Διασκέψεως. Αναφέρεται στο γεγονός που θεωρεί ιδιαίτερα σημαντικό και τονίζει έντονα την παρουσία όλων των πολιτικών δυνάμεων και ιδεολογιών που έχουν τάξει για κοινό σκοπό τη δημιουργία μιας Ευρώπης ενωμένης, ελεύθερης και δημοκρατικής.

Ο Ντενί ντε Ρουζεμόντ κάθεται στην εξέδρα των επισήμων και ακούει το λόγο, έχοντας καρφωμένα τα μάτια του πάνω στα μεγάλα δοκάρια που στηρίζουν τη στέγη. Η θέα τους ζωντανεύει στη μνήμη του εικόνες από τα χρόνια που ήταν ακόμη παιδί. Θυμάται πως, όταν παίζοντας κάποτε, κρεμάστηκε από κάποιο κλαδί πανύψηλου δένδρου, δεν τολμούσε να κοιτάζει προς το έδαφος που βρισκόταν κάτω από τα πόδια του. Στα χείλη του διαγράφεται ένα αχνό χαμόγελο στη σκέψη ότι, και σήμερα που βρίσκεται εδώ, αναζητάει πάλι την ηδονική αίσθηση του ιλίγγου που τον μεθούσε τη μακρινή εκείνη εποχή.

Πάνω στην ίδια εξέδρα βρίσκεται επίσης ο Ανρύ Μπρούγκμανς και προσπαθεί να συγκεντρωθεί. Σκέπτεται πόσο δύσκολο είναι το έργο εκείνου που, όπως ο ίδιος, θα διαδεχτεί στο βήμα την προσωπικότητα που είναι ο Τσώρτσιλ. Όμως, διατηρεί την ηρεμία του γιατί ξέρει ότι έχει αναλάβει τη μεγαλύτερη ευθύνη να παρουσιάσει με την ομιλία του τις θέσεις που υποστηρίζουν οι φεντεραλιστές και σοσιαλιστές φίλοι του. Δεν αγνοεί τις διαφωνίες και δυσκολίες που σημειώθηκαν όταν προετοιμαζόταν η Διάσκεψη. Πιστεύει και αυτός ότι ο Τσώρτσιλ λησμόνησε πολύ γρήγορα τις ανησυχίες του• από την αρνητική στάση των Εργατικών. Αλλά δεν είναι ώρα για δισταγμούς. Προτεραιότητα έχει τώρα ο αγώνας για την Ευρώπη• η νίκη δεν κερδίζεται με το να εγκαταλείψεις το πεδίο της μάχης. Ο Μπρούγκμανς ξέρει επίσης ότι οι συζητήσεις στις ειδικές επιτροπές θα είναι δύσκολες και πως δεν θα αποφευχθούν βίαιες προστριβές. Γι’ αυτό λοιπόν επιβάλλεται από τώρα —στην εναρκτήρια κιόλας συνεδρίαση της Ολομέλειας— να γίνει αισθητή η ύπαρξη της φεντεραλιστικής κίνησης• να τονισθεί η απόφασή της να αγωνισθεί για την υιοθέτηση της ιδέας να αναφέρεται στην εγκατάσταση μιας καινούργιας υπερεξουσίας η οποία θα ασκείται από κοινού, από όλα τα Κράτη και όχι από το καθένα χωριστά, μέσα στα στενά εδαφικά όριά του.

* * *

Οι παράξενες μορφές που είναι σκαλισμένες πάνω στα στηρίγματα των δοκαριών δίνουν την εντύπωση πως σκύβουν και αυτές για να παρακολουθήσουν τον Τσώρτσιλ που προχωρεί τώρα προς το βήμα. Για λίγα δευτερόλεπτα ο ήρωας του πολέμου ταυτίζεται με τον κήρυκα της ειρήνης. Τα χειροκροτήματα και οι επευφημίες αντηχούν εντυπωσιακά ανάμεσα στους γέρικους τοίχους• δεν είναι εκδηλώσεις για τον αρχηγό της Αντιπολιτεύσεως της A.M. του βασιλέως Γεωργίου VI, αλλ’ απότιση φόρου τιμής στον άκαμπτο πολιτικό ηγέτη. Ο άνθρωπος αυτός, πασίγνωστος σε ολόκληρη την υφήλιο, δεν έχει ανάγκη από πρόσθετες τιμές• αντίθετα, εκείνος είναι που φωτίζει με τη δική του αίγλη και την Ευρώπη. Σ’ αυτόν οφείλουν την ελευθερία τους όλοι όσοι είναι συγκεντρωμένοι εδώ, καθώς και οι 250 δημοσιογράφοι που έχουν στοιβαχτεί σαν σαρδέλες μέσα στο μικρό θεωρείο, πάνω από την κύρια είσοδο. Ποιος θα τολμούσε να αμφισβητήσει αυτή την αλήθεια, την ώρα που σβήνουν οι τελευταίες επευφημίες και βροντάει μέσα από τα μεγάφωνα η πασίγνωστη και επιβλητική φωνή;

Υπάρχουν ορισμένοι που εξακολουθούν να φοβούνται ότι οι Διάσκεψη θα συνθλιβεί κάτω από την ισχυρή προσωπικότητα του σερ Ουίνστον. Άλλοι πάλι ανησυχούν μήπως χρησιμοποιήσει το βήμα αυτό, στο οποίο προσδίδει ιδιαίτερο κύρος η παρουσία του, για να προκαλέσει την Εργατική Κυβέρνηση. Οι περισσότεροι όμως εκφράζουν τη βεβαιότητα ότι ο μόνος που μπορεί να δώσει τη μάχη για την Ευρώπη με σθένος είναι εκείνος που αγωνίστηκε με τόσο πείσμα εναντίον του Χίτλερ.

Με χιούμορ, που είναι απόρροια μεγάλης πείρας, ο Τσώρτσιλ είχε σημειώσει κάποτε: «… Όλα γίνονται πιο εύκολα όταν βρίσκεται κανένας στην κορυφή. Ο αναγνωρισμένος ηγέτης δεν έχει ανάγκη από πολλά, αρκεί να είναι βέβαιος ότι βρήκε τον κατάλληλο τρόπο να ενεργήσει ή να έχει πάρει την απόφασή του σχετικά. Τότε, το πρόσωπό του συγκεντρώνει την εμπιστοσύνη και τη νομιμοφροσύνη όλων. Αν παραπατήσει, πρέπει να τον στηρίζουν• αν υποπέσει σε σφάλμα, πρέπει να συγκαλύψουν το λάθος του• αν κοιμάται, κανένας δεν πρέπει να ταράξει τον ύπνο του χωρίς λόγο. Αν τύχει όμως και δεν είναι στο ύψος της αποστολής του, τότε επιβάλλεται η καθαίρεσή του. Βέβαια, το έσχατο και ανέκκλητο αυτό μέσο δεν μπορεί να χρησιμοποιείται κάθε μέρα και οπωσδήποτε όχι τις ημέρες εκείνες που ακολουθούν αμέσως ύστερα από την αναγνώρισή του…».

Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν εμφανίζεται ακόμη ως οξύ και θεμελιώδες πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπισθεί άμεσα και αποφασιστικά. Είναι πρόωρο να ανατεθεί η λύση του σε πολιτικό ηγέτη, έστω και αν αυτός θα είχε το κύρος του Τσώρτσιλ. Γι’ αυτό το λόγο, ο Τσώρτσιλ αρχίζοντας την ομιλία του, σπεύδει να διορθώσει την τοποθέτηση που είχε κάμει ο Κέρστενς και διευκρινίζει ότι η Διάσκεψη δεν είναι συνέλευση κομμάτων, αλλά μόνο σύνοδος προσώπων. Με αυτό τον τρόπο αποφεύγει εξάλλου να κατηγορηθεί ότι μιλάει για λογαριασμό των Συντηρητικών.

«Η Διάσκεψη αυτή, κυρίες και κύριοι, συγκεντρώνει την πνευματική και πολιτική ηγεσία όλων των χωρών της Ευρώπης. Σ’ αυτά μετέχουν πολιτικοί από πολλά και διάφορα κόμματα• κορυφαίες προσωπικότητες από όλες τις Εκκλησίες και από τον κόσμο των γραμμάτων και των ελεύθερων επαγγελμάτων — δικηγόροι, βιομήχανοι, επιχειρηματίες, συνδικαλιστές. Σ’ αυτή εκπροσωπείται λοιπόν ό,τι πιο αξιόλογο και σημαντικό έχει να επιδείξει η Ευρώπη στον τομέα του πολιτισμού, της πολιτικής, της οικονομίας και του πνεύματος. Αν και όλοι έχουμε προσκληθεί ως άτομα, είναι εντούτοις βέβαιο ότι τα συμπεράσματα στα οποία θα καταλήξει η Διάσκεψη —όποια και αν είναι αυτά— θα ακουστούν σαν να είναι η φωνή της Ευρώπης».

* * *

Οι λέξεις τονίζονται με έμφαση. Η φωνή δονείται από πάθος. Οι ακροατές έχουν την ψευδαίσθηση πως με τα λόγια του Τσώρτσιλ δικαιώνεται προσωπικά ο καθένας, ενώ τελικά εκείνος που δικαιώνεται είναι μόνο ο Τσώρτσιλ, όπως δείχνουν τα ζωηρά χειροκροτήματα που ακούγονται ύστερα από κάθε διακοπή. Και ο χείμαρρος δεν σταματάει:

«Είναι πια καιρός• δεν παίρνει άλλη αναβολή. Αυτή η φωνή της Ευρώπης πρέπει να ακουσθεί και να κυριαρχήσει πάνω στο χάος και την αποθάρρυνση, που προκλήθηκαν από ένα παρελθόν μίσους και αδικίας• πρέπει να ακουσθεί για να συνειδητοποιηθούν οι κίνδυνοι που μας περιβάλλουν σήμερα και σκοτεινιάζουν το μέλλον. Δεν θα μπορέσουμε να προλάβουμε τις καταστροφές που μας απειλούν άμεσα, αν δεν ξεχάσουμε τα παλιά μίση, αν δεν θάψουμε για πάντα τις εθνικές αντιθέσεις και τις επιθυμίες μας για αντεκδίκηση, αν δεν καταλύσουμε βαθμιαία τα σύνορα και τους φραγμούς που μας κρατούν αλυσόδετους και διαιωνίζουν τις διαφορές μας».

Η φωνή δυναμώνει και πάλλεται από λυρική έξαρση:

«Ας αντλήσουμε όλοι μαζί δύναμη και πίστη από τους ανεκτίμητους θησαυρούς, που είναι η λογοτεχνία μας, οι μύθοι και παραδόσεις μας, η σοφία μας και το πνεύμα ανοχής. Όλα αυτά αποτελούν την πολύτιμη κληρονομιά που μας άφησε η Ευρώπη. Κληρονομιά, την οποία κινδυνέψαμε να διασπαθίσουμε άφρονα με τις έριδες και τους παραλογισμούς μας, με τους φονικούς πολέμους, με τις ποταπότητες και ωμότητες που γέννησαν ο πόλεμος και η τυραννία».

Αδιάψευστη απόδειξη της τέχνης του είναι η επιδεξιότητα με την οποία συνενώνει τη Γαλλία και τη Γερμανία: «Η Ευρώπη έχει ανάγκη από κάθε τι που Γάλλοι, Γερμανοί και εμείς όλοι μπορούμε να της προσφέρουμε».

Ο Εντουάρ Μποννεφούς, πρόεδρος της Επιτροπής Εξωτερικών Υποθέσεων στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση, εντείνει την προσοχή του. Οι διπλωμάτες του Και ντ’ Ορσαί τον είχαν προειδοποιήσει για τη διφορούμενη έννοια μιας τελευταίας φράσεως του λόγου που είχε εκφωνήσει ο Τσώρτσιλ, στη Ζυρίχη. «Η Μεγάλη Βρετανία, η Κοινοπολιτεία των βρετανικών εθνών, η πανίσχυρη Αμερική και επίσης, όπως ελπίζω, η Σοβιετική Ρωσία, οφείλουν να περιβάλλουν με τη φιλία τους τη καινούργια Ευρώπη και να εγγυηθούν τη δίκαιη αξίωση των λαών της για επιβίωση και ευημερία». Ήταν φανερό πως η Μεγάλη Βρετανία επιδίωκε να γίνει η ανάδοχος της Ευρωπαϊκής Ενότητας για να την κηδεμονεύει κι όχι για να μετέχει σ’ αυτή.

Μήπως ο λόγος του Τσώρτσιλ στη Χάγη σημαίνει κάποια μεταστροφή; Ίσως, αφού αναφέρεται στην ευρωπαϊκή ενότητα και τη βάζει στην ίδια μοίρα με τα άλλα δύο μεγάλα πολιτειακά συγκροτήματα, τη Σοβιετική Ένωση και το Δυτικό Ημισφαίριο. Έκαμε επίσης τη διευκρίνιση ότι η Διάσκεψη δεν έχει ως στόχο μόνο τη Δυτική Ευρώπη, αλλά την Ευρώπη στο σύνολο της.

Τώρα έρχεται ο επίλογος:

«Έχουμε υποχρέωση να αποφασίσουμε, εδώ και τώρα, τη συγκρότηση

—με οποιαδήποτε μορφή επιλέξουμε— ενός Συμβουλίου της Ευρώπης, που η συνηγορία του για μια Ενωμένη Ευρώπη θα πρέπει να ακουσθεί από τους ακροατές καλής θελήσεως σ’ όλες τις ελεύθερες χώρες της ηπείρου».

Το ακροατήριο παραληρεί όρθιο• οι αποθεωτικές εκδηλώσεις παρατείνονται. Χωμένος μέσα στην πολυθρόνα του, με τα χέρια πάνω στα βελούδινα στηρίγματά της, ο σερ Ουίνστον αγκαλιάζει με το βλέμμα του την αίθουσα, χαμογελούσε και κινούσε ελαφρά το κεφάλι για να ευχαριστήσει. Γύρω του, οι Πωλ Ραμαντιέ, Ραούλ Ντωτρύ, Ζοζέφ Ρέτινγκερ, Πωλ βαν Ζέελαντ, όρθιοι και αυτοί χειροκροτούν με πάθος.

* * *

Αν υπάρχει κάποιος που, όπως συμβούλευε λίγο πρωτύτερα ο Τσώρτσιλ, «αντλεί από τους ανεκτίμητους θησαυρούς που είναι η λογοτεχνία, οι μύθοι και οι παραδόσεις, η σοφία και η ανοχή της Ευρώπης», αυτός είναι σίγουρα ο Ανρύ Μπρούγκμανς. Νέος, υπουργός αμέσως μετά την απελευθέρωση, έχει πλατιά μόρφωση και μιλάει με την ίδια άνεση γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά και ιταλικά. Αλλά το μεγάλο του προσόν είναι ότι ξέρει να αξιοποιεί τους «ανεκτίμητους θησαυρούς μας» επιλέγοντας από τους κοινούς πολιτισμούς μας ό,τι καλύτερο υπάρχει σ’ αυτούς. Όραμά του είναι να ανακτήσει η Ευρώπη την παλιά πνοή της.

Ο Μπρούγκμανς, καθώς μιλάει, υπογραμμίζει με ήρεμες κινήσεις τα επιχειρήματα που παραθέτει, προσπαθώντας να εμπνεύσει πάλι την εμπιστοσύνη για το μέλλον σε Ευρωπαίους οι οποίοι δεν έχουν λόγους να είναι και πολύ υπερήφανοι για την πρόσφατη ιστορία τους.

— Η Ευρώπη είναι η γη όπου οι άνθρωποι παλεύουν αδιάκοπα με τον εαυτό τους• είναι ο τόπος όπου καμιά πραγματικότητα δεν θεωρείται αυταπόδεικτη αν δεν επαληθεύεται συνεχώς.

— Σε άλλες ηπείρους καυχώνται για την αποτελεσματικότητα της δράσεώς τους, αλλά μόνο το ευρωπαϊκό κλίμα είναι ικανό να μεταβάλλει τη ζωή σε επικίνδυνη περιπέτεια, σε θαύμα, σε τραγωδία και έτσι να την κάνει άξια βιώσεως.

Όπως θα έκαναν στο Ουέστμινστερ, ορισμένοι Βρετανοί κοινο-βουλευτικοί εκφράζουν την επιδοκιμασία τους με τα καθιερωμένα «άκουσον-άκουσον» που προκαλούν θύελλα από χειροκροτήματα.

Όταν αποκαταστάθηκε η ησυχία, ο Μπρούγκμανς συνεχίζει για να αναλύσει πειστικά τις προσφιλείς στους φεντεραλιστές θέσεις.

— Επιβάλλεται να εγκαταλειφθεί η αρχή της απόλυτης εθνικής κυριαρχίας που εξακολουθεί να θεωρείται ιερή και απαραβίαστη. Η Ενωμένη Ευρώπη δεν είναι νοητή, αν δεν υπάρξουν Ευρωπαϊκή Κυβέρνηση και Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

* * *

Την ημέρα εκείνη επικρατούσε σπάνια και συγκινητική έξαρση. Όλοι αισθάνονταν ως ιδιαίτερη τιμή το ότι ήταν και αυτοί παρόντες στη «Ριντερζάαλ». Τα γεγονότα σχολιάζονται ζωηρά από τους μικρούς ομίλους που σχηματίζονται μετά τη λήξη της εναρκτήριας συνεδρίασης• όλοι χρησιμοποιούν υπερθετικά για να εκφράσουν την ικανοποίηση και τον ενθουσιασμό τους. Το ίδιο κάνει και ο Ραϋμόν Ριφλέ, που συγχαίρει τον Μπρούγκμανς προσθέτοντας: Πρέπει τώρα να ριχτούμε στη δουλειά! Στις επιτροπές θα γίνουν σκληρές αναμετρήσεις.

Ο Μπρούγκμανς, ήρεμος όπως πάντα, παρατηρεί: «Ελπίζω πως έτσι θα γίνει. Γιατί μόνο μ’ αυτό τον τρόπο θα φανεί ότι όλοι παίρνουμε σοβαρά την υπόθεση».

* * *

Να ληφθεί στα σοβαρά υπόψη η υπόθεση! Αυτό είναι το πιο δύσκολο. Έχει περάσει ένας αιώνας από τότε που ο Βίκτωρ Ουγκώ προήδρευε στη «Διάσκεψη Ειρήνης» που είχε συνέλθει στο Παρίσι. Χρήσιμο είναι να θυμηθούμε πάλι τα προφητικά του λόγια:

«Θά ‘ρθει μια μέρα όπου σεις, Γάλλοι, Ρώσοι, Ιταλοί, Άγγλοι, Γερμανοί — σεις πολίτες από όλα τα έθνη της ηπείρου, χωρίς να αποβάλετε τις ιδιαίτερες αρετές σας, θα συνδεθείτε στενά για να αποτελέσετε μια ευρωπαϊκή οντότητα και να θεμελιώσετε έτσι την ευρωπαϊκή συναδέλφωση. Θά ‘ρθει μια μέρα που δεν θα υπάρχουν πεδία μάχης, γιατί τη θέση τους θα πάρουν η ελεύθερη πνευματική επικοινωνία και οι ανοιχτές εμπορικές αγορές…

»…Θά ‘ ρθει μια μέρα όπου οι οβίδες και τα βόλια θα αντικατασταθούν από τα εκλογικά σφαιρίδια —την καθολική ψηφοφορία του λαού— και από την υπέρτατη εξουσία μιας κυρίαρχης Γερουσίας, η οποία θα είναι για την Ευρώπη ό,τι είναι σήμερα το Κοινοβούλιο για την Αγγλία, η Δίαιτα για τη Γερμανία, η Νομοθετική Συνέλευση για τη Γαλλία.

»Θά ‘ ρθει μια μέρα όπου θα δούμε τα δύο πανίσχυρα αυτά συγκροτήματα —τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης— να αντιπαρατάσσονται ειρηνικά, να γεφυρώνουν τις θάλασσες που τα χωρίζουν, να ανταλλάσσουν τα προϊόντα τους, να μοιράζονται το εμπόριο τους, τη βιομηχανία τους, τις τέχνες τους, τις ιδιοφυίες τους• θα τα παρακολουθήσουμε με θαυμασμό, να εκχερσώνουν τις άγονες εκτάσεις, να εποικίζουν τις ερήμους, να βελτιώνουν, υπό το πανάγαθο βλέμμα του Δημιουργού, τη δημιουργία, να προσφεύγουν μαζί για το καλό του συνόλου στις δύο ακατάλυτες δυνάμεις, που είναι η αδελφοσύνη των ανθρώπων και η παντοδυναμία του Θεού.

»Για νά ‘ ρθει αυτή η μέρα, δεν θα χρειασθεί να περάσουν τετρακόσια χρόνια, γιατί ζούμε τώρα στην εποχή της ταχύτητας, γιατί στροβιλιζόμαστε μέσα σε ρεύματα γεγονότων και ιδεών που ποτέ προηγουμένως δεν παρέσυραν τόσο ορμητικά τους λαούς…»

Ο Βίκτωρ Ουγκώ δεν ήταν ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος που είχε οραματισθεί μια Ενωμένη Ευρώπη. Τι μεσολάβησε στο μεταξύ, ώστε η χθεσινή ουτοπία να μεταβληθεί τώρα, την άνοιξη του 1948, σε ελπιδοφόρο σχέδιο;

Ο πόλεμος έχει ανατρέψει τα σύνορα και αφανίσει τις πόλεις, αλλ’ έχει επίσης συγκλονίσει ως τα θεμέλιά τους τις κοινωνίες. Ο πόλεμος έγινε το αμόνι που πάνω του σφυρηλατήθηκε η ευρωπαϊκή ιδέα. Μέσα στη δραματική αναταραχή που προκάλεσε η πιο άγρια από όλες τις συγκρούσεις, κάτω από τους βομβαρδισμούς, πίσω από τα συρματοπλέγματα των στρατοπέδων συγκεντρώσεως, στην εξορία ή την αντίσταση, οι άνθρωποι φώναζαν: «Ποτέ πια!» και ύστερα σκέφτηκαν, ονειροπόλησαν, έδρασαν. Μακριά από τους δικούς τους, τολμηροί και θαρραλέοι, όταν έπαιζαν τη ζωή τους —που συχνά την έχασαν— πήραν τη μεγάλη απόφαση: «Η Ευρώπη πρέπει να ενωθεί».

Χάρη στο θάρρος και στην επιμονή τους, κατορθώθηκε να πραγματοποιηθεί η Διάσκεψη της Ευρώπης και όλα όσα ακολούθησαν.