Για να ξαναδώσουμε την Ευρώπη στους Ευρωπαίους

1. Δεν είναι η πρώτη κρίση της Ευρώπης

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έφθασε σήμερα σε οριακό σημείο της ύπαρξής της. Δεν είναι μοναδικό το γεγονός. Την πρώτη φορά η Ευρώπη απειλήθηκε με θάνατο από ασφυξία, όταν απέτυχε παταγωδώς το σχέδιο για τη δημιουργία ευρωπαϊκής αμυντικής δύναμης ανεξάρτητης από το ΝΑΤΟ, ικανής να υπερασπίσει τα καθαρώς ευρωπαϊκά γεωπολιτικά συμφέροντα. Η συνέχιση του ρωσικού εθνικισμού και μετά τον θάνατο του Στάλιν, όπως και η επιστροφή του Ντε Γκώλ στην εξουσία το 1959, ενίσχυσαν τις δυνάμεις του εθνικισμού στα δεξιά και αριστερά του πολιτικού φάσματος. Αυτές οι πολιτικές συνθήκες στάθηκαν κορυφαίο σημείο αντίδρασης στα σχέδια για την ένωση της Ευρώπης. Πέρασαν χρόνια ουσιαστικής αμηχανίας, και όλοι μιλούσαν για το τέλος του οράματος μιας ευρωπαϊκής ένωσης. Έγιναν πολλές προσπάθειες επανεκκίνησης του μηχανισμού ενοποίησης, τελικά όμως μόνον το 1986 κατορθώθηκε η υπογραφή της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης, που έβαλε τέλος στη μεγάλη και δυσοίωνη 30ετή κρίση.

2. Η κρίση της Ευρώπης δεν είναι απλά η κρίση του ευρώ

Στις μέρες μας βλέπουμε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται και πάλι σε κρίση ύπαρξης, βλέπουμε ότι και πάλι βρισκόμαστε μπροστά στα ερωτήματα αν είναι δυνατή η ένωση και ποιος ο λόγος της. Τα ΜΜΕ έντυπης και ψηφιακής εποχής, στην Ευρώπη και τον κόσμον όλο, θεωρούν ότι το κεντρικό ζήτημα πάνω στο οποίο κρίνεται τώρα η μοίρα της Ευρώπης είναι η τύχη του ευρώ. Δεν πρόκειται για ομαδικό λάθος: η τύχη του ευρώ θα κρίνει το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά θα ήταν μέγα λάθος να πιστέψουμε ότι το πρόβλημα της Ευρώπης είναι τα δάνεια κι οι αγορές, θα ήταν ιστορικά δραματικό λάθος να νομίσουμε ότι το πρόβλημα της Ευρώπης θα μας το λύσουν τραπεζίτες.

Η οικονομική κρίση έχει ασφαλώς τα χαρακτηριστικά μιας κρίσης του ευρώ, αλλά τα πράγματα δεν αρχίζουν και δεν τελειώνουν με το ενιαίο νόμισμα. Το μέλλον της ΕΕ εξαρτάται ασφαλώς από την τύχη του ευρώ, αλλά ακόμη και μια πολιτική άμεση και ισχυρή που θα οδηγούσε σε παύση των πιέσεων της αγοράς και σε δημοσιονομική πειθαρχία, δεν θα έλυνε την κρίση της ΕΕ. Κι αν ως διά μαγείας όλες οι ορθές αποφάσεις παρθούν, ακόμη κι αν οι οικονομίες πάψουν εν μια νυκτί να αντιμετωπίζουν τη χρεωκοπία, η κρίση της Ευρώπης θα συνεχίσει να γκρεμίζει και να διαλύει. Θα ήταν σωστό να πούμε ότι τότε ακριβώς η αληθινή φύση της ευρωπαϊκής κρίσης θα δείξει το εφιαλτικό πρόσωπό της σε όλη του την έκταση. Γι αυτό θα πρέπει να τολμήσουμε, να δούμε από τώρα τη νόσο που απειλεί το ευρωπαϊκό οικοδόμημα.

Πρέπει να δούμε και να πούμε την αλήθεια για την κρίση της Ευρώπης. Αυτό είναι καθήκον για κάθε Ευρωπαίο, πολλώ μάλλον για κάθε ευρωπαϊστή. Χωρίς να έχουμε μεσσιανικό σύνδρομο, θα πρέπει να προσπαθήσουμε -ο καθένας με τις δυνάμεις του- να αντισταθούμε στη διάλυση της Ενωμένης Ευρώπης. Δεν έχει σημασία πόσο θα επηρεάσει η φωνή μας. Σημασία έχει ότι πάντως δεν πρέπει να κυριαρχήσει η σιωπή μας.

3. Τι είναι το ευρώ;

Το ευρώ δεν δημιουργήθηκε για να είναι το νόμισμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τον τρόπο που ήταν η δραχμή για την Ελλάδα ή το μάρκο για τη Γερμανία. Δεν δημιουργήθηκε, δηλαδή, για να είναι το εθνικό νόμισμα μιας χώρας. Για να έχουμε εθνικό νόμισμα πρέπει να έχουμε ενιαίο κράτος. Αλλά το ευρώ δημιουργήθηκε χωρίς να υπάρχει ενιαίο κράτος, χωρίς ενιαία δημοσιονομική πολιτική, ενιαία φορολόγηση κ.τ.ό. Το ευρώ φιλοδόξησε να είναι αυτό ακριβώς που δείχνει κάθε χαρτονόμισμά του: γέφυρα ανάμεσα στους λαούς, γέφυρα μετάβασης από το απέναντι στο μαζί.

Μιλώντας στο Καθολικό Πανεπιστήμιο των Παρισίων στις 24 Νοεμβρίου 2011, ο Ζακ Ντελόρ, Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που εισήγαγε το ευρώ, εξήγησε ότι ήταν πλήρως αντιληπτό πως το πέρασμα από την Κοινή Αγορά στο Κοινό Νόμισμα ήταν ένα πελώριο άλμα. Εκτιμήθηκε ότι το Κοινό Νόμισμα θα οδηγούσε σε μιαν υπέρβαση της εθνικής κυριαρχίας κάθε μέλους. Το ευρώ ήταν όχι μόνο μια νομισματική πρόκληση αλλά μια κλήση κάθε χώρας μέλους να αναπτύξει ταχύτατα πνεύμα συνεργασίας με όλες τις άλλες χώρες. Το ευρώ είχε λοιπόν από της γενέσεώς του μια διάσταση πνευματική. “Δυστυχώς”, επισήμανε ο Ντελόρ, “οι κυβερνήσεις δεν είδαν καθόλου ότι η αποδοχή του ευρώ σήμαινε μια ηθική ευθύνη που οδηγούσε σε μια πολιτική ευθύνη: το να σκέπτεσαι τον άλλον”. Ακολούθησε, συνέχισε, μια κακοφωνία, μια στάση των πολιτικών ηγεσιών κάθε χώρας απαράδεκτη, σαν να μην είχαν ευθύνη για το ευρώ αλλά για τη χώρα τους μόνο, η οποία γέμισε τους Ευρωπαίους με ανησυχία και με κυνισμό.

Για να ξαναδώσουμε την Ευρώπη στους Ευρωπαίους (3)

8. Ο αφανισμός της πολιτικής

Οι Ευρωπαίοι παρακολουθούν με κρύα καρδιά τις συζητήσεις για την οικονομική κρίση και το μέλλον της Ενωμένης Ευρώπης. Από μία άποψη δεν είναι περίεργο αυτό: οι λαοί δεν έχουν κριτήριο ιστορικό· προχωρούν μόνο μέσα στη δυναμική του παροντικού, του επίκαιρου. Και κριτήριό τους δεν υπήρξε ποτέ άλλο από τη βελτίωση της ζωής τους.

Η ένωση της Ευρώπης υπήρξε επί αιώνες συνείδηση και τρόπος ζωής των ανθρώπων της κουλτούρας. Από τους λαούς έγινε αντιληπτή ως ανάγκη μόνον όταν βρέθηκαν αναγκασμένοι να διασχίζουν γκρεμισμένες πόλεις και λιβάδια γεμάτα χαρακώματα, με τα πόδια τους βουτυγμένα στο αίμα. Η ένωση της Ευρώπης στάθηκε η μόνη ρεαλιστική απάντηση στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Και ήταν τόσο ισχυρή και πειστική απάντηση, ώστε μπόρεσε και επέζησε του Β΄ Παγκόσμιου.

Τους κρίσιμους χρόνους της πτώσης του φασισμού και αμέσως μετά του ναζισμού σημειώθηκε μια πλανητική συζυγία: άνθρωποι της κουλτούρας και πολιτικοί ενώθηκαν και μετέδωσαν στους λαούς την πεποίθηση ότι η ειρήνη, η συμφιλίωση, και κυρίως η συνεργασία, ήταν η μόνη απάντηση στην ερήμωση, στην καταστροφή, την εξαθλίωση.

Αλλά αυτό που έχει προκύψει έπειτα από δεκαετίες προσπαθειών, είναι η αδυναμία να στηθεί πολιτική οντότητα, και πρωτίστως η αδυναμία να ορισθούν και να υποστηριχθούν αξίες, συμπεριφορές και προϋποθέσεις, τρόποι, στόχοι, σύνορα – όλα όσα θάπρεπε νάναι τα πρώτιστα ευρωπαϊκά θέματα.

Σήμερα οι Ευρωπαίοι είναι και πάλι ανασφαλείς, και πορεύονται σε δρόμους στους οποίους δεν υπάρχει η παρουσία του οράματος, η παρουσία της κατεύθυνσης, να τους στεριώνει την ψυχή. Βαρυεστημένοι παρακολουθούν το reality show των πολιτικών και των συμβούλων τους, το ξένο κι αδιάφορο προς αυτούς και τη ζωή τους.

Για να βρούμε τι οδήγησε την Ενωμένη Ευρώπη σε τόσο μεγάλη και πιθανώς μοιραία – κρίση, έχει σημασία να δούμε τι απομάκρυνε τους λαούς από την Ένωση.

Όποιος θέλει να διαπιστώσει την αιτία, ας αρχίσει μελετώντας τα θέματα που απασχολούν το Ευρωκοινοβούλιο. Σπανιότατα θα δει εκεί θέμα πολιτικό, θέμα ικανό να απασχολήσει τους λαούς της Ευρώπης. Σχεδόν τίποτε για τον πολιτισμό της. Το περίφημο Ευρωκοινοβούλιο απασχολείται με το πώς θα προστατευθούν τα παιδιά που τρέχουν με το ποδήλατό τους, τι θα γίνει με το μέλλον των ρομά που θάπρεπε ίσως να λέγονται τσιγγάνοι (μια και τσιγγάνικη μουσική μετέγραψαν ο Μπράμς, ο Λίστ, ο Στράους επιτέλους), με το πώς θα δοθεί ένα επίδομα στα θύματα των σεισμών στην Περούτζια, πως θα σωθούμε από τον διαβήτη τύπου 2 που απειλεί να τυφλώσει όλη την Ευρώπη. Και τρέχουν οι στρατιές των μεταφραστών να αποδώσουν όπως όπως την αγωνία για την αύξηση της φαινυλκετονoυρίας, και κατεβαίνουν οι Επίτροποι να εξηγήσουν τις δυσκολίες προστασίας της σαρδέλας από τις σιαγόνες των καταναλωτών της, όπως αποδεικνύουν τα εξής 453 έγγραφα των ειδικών που χειρίζονται το πελώριο τούτο θέμα. Θέματα, δεν λέω. Αλλά μόνον αυτά και τα παρόμοια; Άλλο, μείζον τούτων θέμα, δεν υπάρχει;

Καταλαβαίνουμε όλοι ότι δεν είναι χαμηλό το επίπεδο των ευρωβουλευτών. Υπάρχουν μάλιστα όχι λίγοι που θα μπορούσαν να δώσουν στο Ευρωκοινοβούλιο το ρόλο που του αρμόζει: χώρος πολιτικής έκφρασης των Ευρωπαίων. Αυτό που φταίει είναι το γενικώτερο κλίμα, ο άνεμος που φυσά στα όργανα της ΕΕ. Το διαπιστώνουμε αυτό και στις συσκέψεις των αρχηγών των κρατών μελών: ο καθένας θέτει και υπερασπίζεται θέμα το οποίο επηρεάζει τη χώρα του. Ποτέ δεν έθεσε ένας από τους αρχηγούς μείζον θέμα που αφορά όχι στη χώρα του αλλά στην Ευρώπη.

Να δώσω ένα παράδειγμα για να γίνει σαφές αυτό: είναι γνωστό πως η Ευρώπη είναι γεωγραφικά μία χερσόνησος με τεράστια ακτογραμμή, και κατά κύριο λόγο είναι ήπειρος ναυτιλιακή. Και ωστόσο, γίνονται συζητήσεις για την πλήρη ένταξη της Τουρκίας σε αυτήν, χωρίς κανείς ποτέ να θέσει ως προαπαιτούμενο κάθε συζήτησης τη συμμόρφωση της Τουρκίας με το διεθνές περί θαλάσσης δίκαιο!
[Δεν θάπρεπε να έχει αρχίσει αυτή η συζήτηση για άλλους λόγους, αλλά αυτό είναι θέμα για προσεχές ad hoc άρθρο.]